Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Ben je mooi, dan heb je mazzel
De geschiedenis van het uiterlijk schoon

Beauty in history door Arthur Marwick Uitgever Thames & Hudson, 480 p., f 78,25 Importeur Nüsson & Lamm

Mariëtte Haveman

In de tijdschriftenwereld is het bekend uit de verkoopstatistieken: een mooi meisje op het omslag verkoopt beter. Of het gaat om auto's, levensverzekeringen, breipatronen of koningshuizen, het maakt niet uit wat. Zelfs het blad Playgirl schijnt aan deze wet onderhevig te zijn, wat toch verbazing zou moeten wekken.

Het merkwaardige is echter dat haast niemand zich hier over verbaast. Er zijn wel mensen die zich er kwaad over maken, maar dat is iets anders. Voor iemand die zich kwaad maakt is de oorzaak van het woede-opwekkende verschijnsel meestal een uitgemaakte zaak: Piet. Jan of De Man in het algemeen heeft het op zijn geweten.

Zo het vraagstuk onder de aandacht wordt gebracht gebeurt dat in de sfeer van het naturenurture debat, waarschijnlijk het meest modegevoelige terrein van de moderne wetenschap. Was in de jaren zeventig alles nurture, of het nu ging om esthetiek, intelligentie, seksuele identiteit of de wet van het centraal perspectief, sinds enige tijd blijkt de staart van de pendule naar de andere kant te zijn omgeslagen. Wetenschappers die de liefde toeschrijven aan biochemische processen worden overal hartelijk onthaald, en ook de naam Buikhuizen heb ik binnen een maand door twee verschillende openbare sprekers (onafhankelijk van elkaar) met respect horen noemen.

Arthur Marwicks boek Beauty in History past ook in deze trend (het is zeker een trend, ongeacht het waarheidsgehalte van de gedane beweringen), met de hypothese dat de buitenproportionele rol van vrouwelijk schoon in het maatschappelijk verkeer geen culturele maar een universele, biologische grondslag heeft. Het is niet de hegemonie van de man in onze samenleving, maar iets veel ergers, de natuur, die ons deze streek levert. Ben je mooi, dan heb je mazzel, of je nu leeft in de middeleeuwen of in het postindustriële tijdperk. Dat geldt tot op zekere hoogte voor mannen, maar het geldt in extreme mate voor vrouwen. De gevolgen gaan veel verder dan het relatieve geluk in de liefde dat iemand ten deel valt. Tot diep in de negentiende eeuw werden er pogingen ondernomen om het verband tussen uiterlijk en karakter van een wetenschappelijke grondslag ie voorzien - de fysionomie. Een uitgesproken lelijke vrouw liep tot in de zeventiende eeuw de kans om als heks vervolgd te worden, zeker wanneer zij dat uiterlijk combineerde met een onafhankelijk karakter en een onderzoekende geest. De Verlichting heeft hier enige verandering in gebracht, maarniet wezenlijk. Tot op de dag van vandaag wordt het uiterlijk van iemand als mevrouw Bush niet alleen met haar eigen denkbeelden, maar ook met die van haar man verward.

Oneerlijk

Is het de natuur of de cultuur die ons dit kruis doet dragen? Allebei, zou ik zeggen. Eén probleem met dit soort vraagstukken, en waarschijnlijk ook de reden waarom de antwoorden zo aan mode onderhevig zijn, is dat ze zwaar belast zijn met ideologie. De eigenaardigheid daarvan is dat ‘de natuur’ zowel door de natureals door de nurture-ideologen vaak als iets in wezen goedaardigs wordt beschouwd, waarbij die goedaardigheid als argument wordt gehanteerd: ‘Het is natuurlijk, dus is het goed’, of ‘het is tegennatuurlijk (een perversiteit van de patriarchale samenleving), en dus slecht’. Marwicks grootste kwaliteit is dat hij niet in die valkuil loopt, en zijn onderwerp zo neutraal mogelijk tegemoet treedt. De natuur heeft geen morele, en zeker geen eerlijke bedoelingen gehad in de distributie van eigenschappen die het levensgeluk bevorderen. Een vrouwelijke baby heeft meer kans dan een mannelijke dat haar leven door haar uiterlijk zal worden beïnvloed. Dat is een feit dat iedereen uit ervaring kent, al is er op zichzelf nog niets mee bewezen.

Nastassia Kinski in ‘Tess’, 1980

George Eliot

Een tweede probleem is dat natuur en cultuur zich niet altijd even duidelijk van elkaar laten onderscheiden. Voor beide standpunten is meestal een enorme hoeveelheid bewijsmateriaal voorradig, zoals ook blijkt uit de dikte van de boeken die er over geschreven kunnen worden. Al dat materiaal lijkt zelden echt iets te bewijzen. Het feit dat iets al eeuwenlang zo is, is geen garantie voor de natuurlijkheid van dat verschijnsel, want ook zuiver culturele tradities (voorbeeld: de Egyptische schilderstijl) kunnen hardnekkig standhouden. Omgekeerd is het feit dat iets pas in een bepaalde tijd is ontstaan geen garantie voor de zuivere cultuurgebondenheid van dat verschijnsel, want ook natuurlijke fenomenen moeten tot op zekere hoogte ontdekt worden, en kunnen langdurig latent blijven als er geen beroep op wordt gedaan.

Mijn grootste kritiek op Marwicks boek is niet zijn stelling, die ik wel geloof, maar zijn methode van verdedigen. In plaats van op zoek te gaan naar gegevens die zijn hypothese zouden kunnen ontkrachten, en het vervolgens interpreteren van die gegevens, kiest hij voor een eenzijdige kwantitatieve bewijsvoering, waarbij hij zich bovendien tot onze cultuur beperkt. Zijn boek is grotendeels samengesteld uit een reusachtige hoeveelheid case histories van mooie mannen en vrouwen van de zeventiende eeuw tot nu. In bijna alle gevallen gaat hel bovendien om mensen die van hun uiterlijk min of meer hun beroep hebben gemaakt: maitresses, courtisanes, grandes horizontales, fotomodellen, filmactrices, televisiepresentatoren, politici. De uitkomst van dit materiaal is voorspelbaar - sociale mobiliteit bij vrouwen is sterker

[p. 9]

aan hun uiterlijk en aan seksuele transacties onderhevig dan bij mannen - maar alweer: geen werkelijk bewijs voor de stelling dat het uiterlijk van vrouwen op biologische gronden prevaleert boven dat van mannen in hun lotsbestemming. Marwicks belangrijkste argument - dat wat door de tijd heen mooi is gevonden veel minder aan verandering onderhevig is dan wel wordt aangenomen - bewijst evenmin veel, omdat we het moeten doen met at random bij elkaar gesprokkelde commentaren van tijdgenoten op deze of gene schone, aangevuld door het commentaar van de schrijver. Wat hij beoefent is hooguit een soort vergelijkende kunstkritiek van het genre dat zich op de intersubjectieve consensus beroept, en we moeten hem maar volgen in zijn stelling dat Mme de Pompadour. George Sand en Mata Hari eerder ‘personable’ dan ‘beautiful’ genoemd mogen worden.

Mme Récamier, geschilderd door David, 1800

Kortom: wetenschappelijk zit dit boek volgens mij wat krakkemikkig in elkaar. De kwaliteiten ervan liggen meer op het vlak van de petite histoire en de zedengeschiedenis dan op dat van de psychologie en de biologie, waar de bewijzen uiteindelijk vandaan moeten komen. Dat neemt niet weg dat het boek het lezen waard is, en zeer informatief in de beschrijving van de verschuiving van de normen die bepaalden hoe mooi en lelijk zich vanaf de zeventiende eeuw door het leven sloegen. Daarbij maakt hij wel aannemelijk wat als zijn tweede hypothese beschouwd kan worden: dat de erkenning en definitie van schoonheid als puur fysieke factor, los van moraal, pscudo-wetenschap en mystiek eerder met emancipatie dan met geestvernauwing te maken heeft. Wat hij beschrijft is een civilisatieproces, waarvan de gang vooral afleesbaar is aan de toon en strekking van schoonheidsbrochures (overigens meestal geschreven door vrouwen). Tot in de jaren vijftig van deze eeuw waren die in een geleidelijk afnemende mate moralistisch gekleurd en geglazuurd met hypocrisie. Het was de plicht van de vrouw om aantrekkelijk te zijn, maar het was een zonde om met dat streven te koop te lopen. Uitzonderingen: de maîtresses en courtisanes, maar Marwicks gegevens leren dat het pad van deze vrouwen bezaaid was met mijnen. Oud worden was er meestal niet bij. Na je dertigste werd je weggedaan. Alleen de zeer stuwen en intelligenten wisten zich op tijd een zekere plaats te verschaffen onder een veilig, hooggeplaatst dak, met een titel als verzekering voor de oude dag.

Becky Sharp, de heldin van Thackerays Vaniry fair is opvallend afwezig in dit boek, terwijl deze ijskoude veroveraarster met haar schemerige komaf, scherpe ellebogen en onweerstaanbare scornful green eyes als schutspatrones en schoolvoorbeeld van de traditionele vrouwelijke carrière van rags to riches mag gelden. In plaats daarvan krijgen we wel de loopbaan van Nell Gwyn, Madame de Pompadour. Catherine Sedley, Ninon de Lenclos. Madame Récamier, Lizzie Siddall, Jean Shrimpton, Catherine Deneuve, Marilyn Monroe. Jackie Kennedy en vele, vele anderen. Een zekere monotonie in dit alles is onvermijdelijk, door de manier waarop de constanten de variabelen overheersen. Ze zijn veelal samen te vatten in de zin waarmee Marwick de handel en wandel van één van hen beschrijft: ‘Hortense escaped and boldly travelled all over Europe, skilfully exploiting the devastating effect she had on men.’

Molensteen

Het beeld dat Marwick schetst is niet al te vrolijk, ook al vertelt hij het met verve. De uitzonderingen op de regel, van vrouwen die het zonder de hulp van een beeldschoon uiterlijk toch ver brachten - George Eliot, Catharina de Grote, Julie de Lespinasse, Madame de Staël - bevestigen iets dat iedereen eigenlijk al weet: dat vrouwen traditioneel twintig keer zoveel talent en geluk moesten hebben als mannen om zich op eigen kracht een plaats in de wereld te veroveren. Of ze daarbij ook het geluk vonden staat nog maar te bezien. Alweer: het geldt ook voor mannen, maar bij vrouwen blijft het uiterlijk een factor die minder als een sieraad dan als een molensteen om onze nek kan hangen. ‘Ik gaf de helft van mijn gereputeerde geest voor de helft van jouw schoonheid’, aldus de Staël in een brief aan Récamier. Het leven van George Eliot contrasteert met dat van haar jongere tijdgenote George Sand op een manier die niets met haar talent maar alles met haar uiterlijk te maken had. Sand valt voor Marwick onder de categorie ‘personable’, dat wil zeggen aantrekkelijk genoeg om met behulp van een hoeveelheid talent en karakter de aandacht op zich te vestigen, wat ze ook deed.

Voor George Eliot lag dat anders. Zij was niet eens personable, en meer dan één tijdgenoot beschrijft haar als horse-faced. Haar liefdesleven was erg moeizaam: een paar onduidelijke relaties, met de uitgever John Chapman die naast haar nog een vrouw en een maîtresse had, de socioloog-pionier Herben Spencer die zich beklaagde over haar lelijkheid en zelfs traktaten schreef over het verband tussen uiterlijk en karakter, en George Henry Lewis die ook al - weinig gelukkig - getrouwd was, en met wie ze tot zijn dood toe de Victoriaanse moraal trotseerde. ‘George Sand voerde als stelregel dat ze een minachting had voor de condities van normaal geluk. “Normaal geluk” was wat George Eliot wilde, maar toen het kwam was het laat en nog steeds niet helemaal normaal genoeg’, aldus Marwicks gevoelige commentaar.

Hij zegt het niet met zoveel woorden, maar als je zijn boek leest is het onontkoombaar: de Here God is moeilijk, en boosaardig is hij ook. Tenminste, als we ervan uitgaan dat dit alles in laatste aanleg aan de natuur moet worden toegeschreven, en niet aan de samenzwering van de westerse mannenmaatschappij. Marwicks standpunt lijkt mij het meest aannemelijk, ook al wordt het in dit boek niet echt bewezen.

Weinig reden dus tot optimisme op dit terrein, ook al bewaren we uiteraard ons goede humeur. Het is weer de ongenoemde Thackeray die met zijn slotregels van Vanity Fair het passende motto bij dit onderwerp levert: ‘Ah! Vanitas Vanitatum! Wie van ons is gelukkig op deze wereld? Wie van ons krijgt wat hij (of zij) verlangt? Of, na het gekregen te hebben, is tevreden? - Kom kinderen, laat ons de deur sluiten en de poppen opbergen, want ons spel is uitgespeeld.’

■