Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een graalriddertje met natte dromen
De betovering van Adriaan van Dis' ‘Zilver’

Zilver Of Het verlies van de onschuld door Adriaan van Dis Uitgever Meulenhoff, 160 p., f 24,50 (gebonden f 34,50)

Diny Schouten

Mán wil Zilver wórden, maar ook dichter. ‘Ineens begrijpt hij beter waarom hij graag in boeken schuilt, niet alleen om met de held te praten, maar ook om het mooie van de woorden.’

‘Het mooie van de woorden’: vanaf zijn poëtisch prozadebuut Nathan Sid (1984) heeft Adriaan van Dis laten merken dat hij net als zijn nieuwe personage gecharmeerd is van zinnen die tot kleine parelsnoeren zijn geregen. Was het al niet zo in Nathan Sid? Daarin lagen de onthoudbare zinnen voor het oprapen. Van Dis' particuliere grammatica maakt dat een paar bijna willekeurige citaten het hele boekje oproepen: ‘Met durven had Nathan het moeilijk’, ‘De badkamer walmde als een pan pruttelende frambozenjam’, ‘Lekker gaf jeuk, alleen vies was gezond’.

Als Grimms Ezeltje-strek-je vertoont Van Dis dat kunstje in Zilver opnieuw. Of kunstje? Een stilistisch wonder is het, want het zijn staven puur goud die Van Dis uit de woorden filtert. Zilver is ermee volgestouwd. ‘Het ruikt naar ongewassen’; ‘Zilver houdt van hele dingen’; ‘Zilvers spieren zijn te pap’, ‘De Juffrouw ruikt naar peertjes’, of: ‘Zeker is dat hij naar het zuiden gaat, daar ligt veel Afrika’: ingenieuze zinnen die je doen glimlachen om hun lichte precieusheid, maar die toch betoverend snoezig zijn.

Het lijkt waarachtig wel of álles aan Zilver sprookjesachtig glanst. Allereerst klinkt het al zo mysterieus dat ‘Zilver’ ‘Zilver’ heet. Dat vraagstuk krijgt geen duidelijk antwoord. Om Zilvers - met de parellak van ‘de Juffrouw’ - gelakte nagels kan het niet zijn, want die pijnlijke faux pas, geheel de verkeerde richting op naar het hevig begeerde ‘man-zijn’, begaat Zilver pas als het verhaal bijna uit is. Wie vorig jaar het ‘cadeauboekje’ Zoen kocht (actieprijs f 2,50), weet daarvan, want de scène van het roeifeest waarop Zilver ten onrechte wordt ontmaskerd als ‘mietje’ komt daarin, in licht gewijzigde vorm, voor. Zoen (in wéér andere vorm verschenen afleveringen in Avenue: ik moet zeggen dat zoveel spin-off helaas geen gedistingeerde indruk maakt) blijkt een handzame samenvatting van Zilver te geven, met de weergave van de paar cruciale scènes waarin Zilver tamelijk ruw wordt geïnitieerd in de liefde. De verrassing van de plot is zo misschien een beetje weg. Echt geven doet het niet. Tenslotte verraadt de ondertitel ook al dat het gaat om de doorgangsriten die Zilver moet doorstaan voor hij zich un vrai homme voelt, een ridder met wie alle dames nóg wel eens willen.

Die ondertitel is onmiskenbaar ‘vertelselachtig’ ouderwets. Hij roept zowel reminiscenties op aan grootmoeders kinderboeken waarin de deugd wordt beloond en het kwaad gestraft, als aan achttiende-eeuwse erotische memoires, waarin die moraal in haar tegendeel is omgebogen. Net als in Nathan Sid is in Zilver vies gezond, maar tot geluk van Zilver, die zo het leed ‘van wat er in zijn liezen broeit’ weet te overwinnen. Dat is de vrolijke, erotische connotatie.

De wat zwaarmoediger kinderboeken-associatie wordt versterkt doordat het jongetje Zilver wees is, met tragisch-jong omgekomen ouders. Rijk, mooi en zelfverzekerd waren ze, maar in zijn gesprekken met hun fotoalbums stellen ze Zilver niet gerust in zijn bangelijkheid. Evenveel als een vader mist Zilver grote broers: ‘Hij praat te hoog, omdat hij weinig lage stemmen hoort in huis. Hij loopt verkeerd, hij heeft geen grote pas tot maat.’

Al wat Zilver heeft is een kille gouvernante, die hem, voor nog strenger toezicht, naar een internaat stuurt. Zilver - een wat ouder neefje van Nathan Sid lijkt hij, met overeenkomstige lichamelijke overgevoeligheden en van vergelijkbare dromerigheid - moet van de Juffrouw leren dat rampspoed de nieuwsgierigen op de hielen zit (curiosos consequitur calamitas, ‘de Juffrouw kent Latijnse spreuken en met Pasen zingt zij in het Frans’), en op de toegangspoort van het Achterhoekse internaat staat virtus post fata virescit: door schade en schande wordt men wijs. Van beide spreuken leert Zilver dat ze waar zijn, ook dat het zijn dromen over heldhaftigheid zijn die hem telkens in moeilijkheden doen verzeilen. Bij zijn pogingen om te ontsnappen zít rampspoed Zilver op de hielen. Afrika lijkt hem het beste om naar toe te gaan, ‘als hij warmer woonde, was hij allang een man en voor geen plekje bang. Want dichter bij de evenaar neemt het blote toe en de schaamte af’. Het uit de keukenkas van de Juffrouw gestolen geld en de bergschoenen van zijn vader brengen hem weinig verder van huis: het station. Daar reeds wordt Zilver smadelijk beroofd en vervolgens opgebracht, en de Juffrouw heeft gelijk dat hij niet in zijn vaders schoenen kan staan. Voor een desperate zelfmoordpoging schrikt Zilver op het moment dat het daarvoor benodigde stofzuigersnoer hem de adamsappel afknelt terug: ‘Zelfs in doodgaan is hij geen man.’

Adriaan van Dis Tekening Dick Wiarda

Parcival

Zulke droevige gebeurtenissen werken komiek. Als klein, voortdurend over de botte liefdeloosheid van zijn omgeving struikelend heldje heeft Zilver alle poëtische trekjes van Woutertje Pieterse. Zilver deelt Wouters behoefte aan edelmoedigheid, en Zilver kent Wouters Afrika-verlangens. Dagdroomt Zilver niet over de indruk die hij maakt op zijn ‘dame’ met een ring, ‘een cadeau van de koning van Kongo’? ‘Om te reizen moet hij krachtig zijn en zonder kwaad geweten,’ verzoent Zilver zich met het straffe regime van de kostschool Oudleede, en hij oefent er manmoedig zijn spieren voor. Wouter had Glorioso; Zilver heeft ‘het Boek met Duizend Platen’, een atlas, en zijn vaders bibliotheek: ‘Zilver bidt in bed, niet tot God, maar tot zijn helden. Remi en Joli-Coeur, kapitein Cortez, Cyrus Smith - alwetend ingenieur. Robinson Crusoë. Oom Tom, de Zwanenridder en Marco Polo.’ Geen wonder dat Zilver bij zoveel romantische lectuur en dichterlijke gevoeligheid slecht is toegerust voor de platte werkelijkheid, vooral voor het nameloze het waartoe zijn slakje hem dwingt: ‘De wereld is zo anders dan de boeken die hij las. De landen liggen veel te ver, het huiswerk is te moeilijk, vrouwen hebben borsten en mannen moeten ergens in. In zijn boeken waren meisjes borstloos, ridders deden zelfs geen plas. Liefde was een sprookje, iets zuivers en schoons.’

Een Parcival wil Zilver zijn, ‘in een bootje voortgetrokken door een zwaan. Over water dat geen rimpeling van stormen kent, waar geen borstenwolk in spiegelt, op zoek naar de graal van zuiverheid.’ In plaats daarvan ‘bloeien borsten in zijn hoofd’, de deinende exemplaren van de Franse lerares Mensinga vooral, en voelt hij zich een vieze-dingen-dromer - ‘zijn fantasie is bezoedeld, zijn hart is niet meer heel, niet meer zo zuiver als het blazoen van de Zwanenridder’ - en er is geen Eros met zwanevleugels die hem ontvoert. Maar ziedaar: nauwelijks is Zilver over de schrik heen ‘dat nette mensen zulke dingen doen’ en vermijdt hij in de pornoblaadjes van zijn groffe kostschoolmaten angstig de aanblik van ‘de vleesroos bij het pluimpje’. of het diploma wordt gehaald, de graal veroverd, al is het met gekochte liefde. ‘Zilver vliegt door de straat van de ramen, hij landt. Hij hoort bij de mannen,’ is de laatste zin, gesoigneerd als alle voorgaande.

Erg gesoigneerd voor een ridderlijke avonturenroman misschien. Zilver is te gepolijst om zich vlug te laten lezen, maar het effect is dan ook dat van een juweel: oogverblindend. Meer nog, een lust voor alle zintuigen, want is er een schrijver die zinnenprikkelender is dan Van Dis, een die meer gevoel heeft voor het tactiele dan hij? Met Zilver vervolmaakte Van Dis het procédé van Nathan Sid, dat gecomponeerd was als een galerij van schilderijtjes, in tamelijk willekeurige volgorde opgehangen. Zilver kent meer eenheid, door de dwingende volgorde van Zilvers groter groeien: van dertien wordt hij vijftien. Van Dis zag, proefde, rook, hoorde en voelde aan alles hoe dat is. Het kan niet anders of hij beschikt nog over een zesde zintuig: een voor hoe je dat het beste opschrijft.

■