Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Een smeltkroes van virtuositeit en meligheid
Acrobatische gedichten van Joost Zwagerman

De ziekte van jij door Joost Zwagerman Uitgever De Arbeiderspers, 39 p., f 25,-

Rob Schouten

Van Schubert is bekend dat hij op jeugdige leeftijd al onsterfelijke liederen schreef, terwijl hij van het symfonische werk nog niet veel bakte. Het talent van de jeugd is niet altijd evenwichtig opgebouwd. Schrijver Joost Zwagerman, miraculeus genoeg nog steeds maar vierentwintig en al vier titels achter zijn naam, distribueert zijn talenten (tegen de gewoonte van debutanten in) zorgeloos over proza en poëzie tegelijk. Waar zijn verhalen weliswaar eigenaardig maar toch stevig in het pak zitten, daar zwerft hij nog rond in de poëzie. Hoe komt dat? Te veel in de dichtkunst om zich over op te winden en tegen af te zetten? Zijn eerste bundel. Langs de doofpot geheten, noemde hij een plaatsbepaling. Die plaats is dan vooral heel ergens anders dan daar waar hij, en hij niet alleen, de vigerende poëzieopvatting ziet. In zekere zin vormt Zwagermans doofpot een illustratie bij zijn geruchtmakende essay ‘Het juk van het grote niets’. Niet alleen in theorie, ook in zijn eigen dichtpraktijk zet hij zich af tegen alles wat naar ingetogen stilte riekt, naar te grote beschouwelijkheid. Het kost geen enkele moeite karakteristieke regels uit die bundel te lichten: ‘Onthechting is een lekker wijf bij wie / de daad bij het woord zich hult in niet-bestaan. / Maar poëzie is taal is geil en wil er altijd zijn’, of: ‘Geen stomme held ben ik, geen dichtervorst / want nooit stop ik mijn vinger in de dijk’.

Merkwaardig, zo'n duidelijk standpunt in het begin, zo zeker te zijn van hoe het niet en hoe het wél moet. Het is wel duidelijk dat Zwagerman zich te pletter verveelt bij de huidige kroondichters - met een zekere bombarie engageert hij zich met het woester en levens-krachtiger gedicht. In dat opzicht is zijn positie binnen de groep der Maximalen (op wier werk Zwagermans poëzie uiterlijk niet veel lijkt, intussen) geen toeval; ze willen de oude poëzie op hun kop zetten, uitschudden en iets nieuws verzinnen. Daarbij dreigt het verzet tegen de oude garde, zoals gebruikelijk bij revolutionairen, wat overdreven proporties aan te nemen, onder het motto ‘zachte heelmeesters maken stinkende wonden’. Van de wat oudere dichters vinden, getuige Zwagermans verwijzingen, alleen eenlingen als Hamelink. Ouwens en Nooteboom genade.

Langs de doofpot laboreerde aan een overmaat aan roekeloze standpunten, die niet eens zo heel erg nieuw verwoord werden want het jargon van de Vijftigers steekt nog overal doorheen. Geen bundel om zwijgend aan voorbij te gaan, overigens. Wat je er vooralsnog ook van vindt, samen met een handjevol andere dichters zou Zwagerman wel eens een overgang naar een ander poëzieklimaat kunnen markeren.

In zijn tweede bundel, De ziekte van jij, tapt Zwagerman uit een heel ander vaatje. De vadermoord is gepleegd, het nieuwe thema heet hier ‘Liefde’, in een van haar meest favoriete variaties: ‘boy meets girl’. Zwagerman moet zijn onderwerp in deerniswekkende staat hebben aangetroffen; op alle mogelijke manieren probeert hij het nieuw leven in te blazen. Daarbij maakt hij gebruik van verschillende registers. Men treft bij hem misvormde schlagerteksten aan, extatische woordenpraal en gewone spreektaal, in een smeltkroes die de verschillende facetten en stadia van de oudste affectie op aarde moet uitdrukken.

De titel bijvoorbeeld, De ziekte van jij klinkt knap sentimenteel, en die toon komt diverse malen terug in regels als ‘zag jij misschien dat ik naar jou, / dat ik je zag en dat ik zag hoe jij / naar mij te kijken zoals ik naar jou / en dat ik hoe dat heet zo steels. / zo en passant en ook zo zijdelings / dat ik je net zolang bekeek tot ik / naar je staarde en dat ik staren bleef’, verlegen gestotter uit het allereerste gedicht, dat niet veel onderdoet voor het candlelight uit het laatste vers: ‘Jij was zo jij dat je werd mij’.

Joost Zwagerman
GERRIT SERNÉ

Tussen die twee, ietwat contemplatieve en gevoelvolle polen speelt zich een heftige liefdesgeschiedenis af, die voor wie met het verloop van zulke zaken niet vertrouwd is, leerzaam kan worden samengevat met: eerst versieren wij elkaar, dan gaan we met elkaar naar bed. Vervolgens gaat het mis. Meisje verlaat geliefde. Minnaar blijft bedroefd achter.

Gewijzigd Vijftigersverhaal

Op een enkele toespeling na (‘het wordt zo stil en leeg als in moderne poëzie’) blijft de dichterspraktijk van anderen buiten beschouwing. De bundel moet het van haar eigen extase hebben. Nu is het al tijden de vraag of zo'n immens en eigenlijk onverwoordbaar gevoel als ‘liefde’ na al die eeuwen nog wel fris bezongen kan worden. Ongetwijfeld heeft Zwagerman (overigens net zo als onlangs Elly de Waard) zich uitgedaagd gevoeld door zo'n afgekloven been. En met veel dynamiek en taalvreugde heeft hij het bejaarde gevoel opnieuw in de pan gegooid: ‘En laat Wittgenstein maar prop in de mond, als gladde groene zeep zo metafysisch niet te vatten / was ik geil op je.’

Zwagermans liefde verbruikt nogal wat woorden die veelal gezet zijn in een ietwat gewijzigd Vijftigersverband, met veel syntactische ellipsen, overvloeiers en omkeringen, zoals bijvoorbeeld hier: ‘Mijn monomane litanie wordt / voor even parodie terwijl kort ervoor nog overstemde jij / in woord en daad de harp zo klinkklaar jij, mijn onverlaat.’ Een realistische vrijpartij kan dit natuurlijk niet genoemd worden met zulke poetisch bekakte woorden als ‘monomaan’, ‘litanie’, ‘parodie’, ‘harp’ et cetera. Door de vele dikke woorden, gezien de omstandigheden uiteraard gespeend van nadenkendheid, schieten deze gedichten als liefdespoëzie hun doel voorbij, terwijl ze aan erotische poëzie niet toekomen.

Op de flaptekst is sprake van gelukzaligheid, genot en allesoverheersende extase. Zelfs zou er zo nu en dan sprake zijn van pornografie. Dat laatste is beslist een misvatting. Ik citeer een gedicht dat mij pornografisch bedoeld lijkt:

‘(...)fantaseerde jij het ogendicht en mondjestoe
bijkomstig en volkomen tegelijk te praktizeren
onze wezenloze evangeliën waarvan het met je
mond belijden van mijn opstanding de welverrezen
en synchroon te tellen rijkdom van getallen
zes en negen rond te preken wel de meestbekomen
boodschap is om voor- en achteruit en naar opzij
te rollen als een harde zachte cirkelsteen
die dan niet te tillen maar wel degelijk
omhoog ter hoogte van de bondgenoot de mond genoot
van tweeerlei de dame en de heer te snoeren:
wij zijn een stel een stel van stand’

Met een beetje fantasie kom je nog wel uit dit, door de laatste woordspelige regel behoorlijk bedorven, standje, maar voor libertijnse, of zelfs cynische vuilpennerij is dit toch veel te ‘dichterlijk’ en te ingewikkeld (al kan daardoor een zekere ikonische relatie met de beschreven toestand niet ontkend worden). Zwagermans poëzie doet op deze momenten sterk denken aan het werk van Hugo Claus en, surprise!, Paul Snoek: ‘Om uiteindelijk jouw purperlinten lippen met een / uit mijn onderbuik te zingen toegift te vereren.’ Clichés zijn het ondertussen allerminst en het laatste wat je Zwagerman kunt verwijten is wel dichterlijke slapheid (vooruit maar, dat mag geciteerd worden op de volgende achterflap). Het is ook niet helemaal uitgesloten dat we deze taalzinnelijkheid enigszins ontwend zijn en er nu verbaasd tegen aankijken.

Aan de andere kant biedt De ziekte van jij merkwaardigerwijs, voor zover we het als resultaat van Zwagermans plaatsbepaling kunnen lezen, meer een schok der herkenning dan een confrontatie met volkomen nieuwe poëzie, voldoend aan de eisen van de moderne tijd. Het zijn de verzen van een acrobaat die soms virtuoos, soms melig, jongleert met oude poëtische (on)deugden. In dat opzicht stelt De ziekte van jij, als vervolg op Langs de doofpot teleur.

In essentie lijkt hij mij ook niet de bevlogen lyricus waarvoor hij zich in zijn tweede poëziebundel uitgeeft. De kritische, zelfverzekerde kant van zijn proza (en soms ook zijn poëziedebuut) ligt hem veel beter. En zo klinken ook de parlando-momenten uit De ziekte van jij mij het overtuigendst in de oren. Mischien werken ze wel des te verfrissender als men ze aantreft tussen baaierden van woorden, zoals in dit, nogal plotseling ontnuchterende fragment:

‘(...)bediende jij jezelf gespeend van blozen blosjes
weeromstuitelijk en al te zakelijk van je jaspisstenen
oogopslag terwijl je zuchtend zei dat je nimmermeer
te gloeien van mijn spreken en dat liefde is een enzovoorts
- je zei het hoeft niet meer.

In beginsel geen tragiek of tranendal, geen
klaagzang of een elegieënzweep, niets daarvan,
je ging eenvoudig weg en je vergat je oogpotlood’

Een werkzaam medicijn tegen ‘de ziekte van jij’.

■