Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Bericht uit het verenigingsleven
De stoelendans van de literair redacteur

Carel Peeters

Ook al ben ik geen liefhebber van clubs, als redacteur van de Boekenbijlage weet ik mijzelf dagelijks lid van maar liefst drie verenigingen; de Club van Wederzijdse (of Eenzijdige) Bewondering, de Bête Noire Club en de Club van Onafhankelijke Critici. Het zijn wel geen clubs met statuten en reglementen, en waar de leden hun geheime bijeenkomsten beleggen weet ik niet, maar ze zijn wel een realiteit. Een druk bestaan zo'n clubleven, inderdaad, en lang niet altijd eenvoudig; je moet er goed je hoofd bij houden. Het is lang niet altijd duidelijk bij welke club je op een bepaald moment zit.

Wat doe ik als lid van de Club van Wederzijdse Bewondering? Veel lachen en schouderklopjes uitdelen, dat spreekt, en veel kwaadspreken van slechte schrijvers. In de praktijk wil dit zeggen dat ik boeken bespreek van schrijvers die mij interesseren. Dat doe ik niet een keer, dat doe ik steeds als er een nieuw boek van hen verschijnt. Komt er een nieuw boek uit van Kousbroek, dan schrijf ik daar over. Een boek van Hofland, idem dito. Een boek van Saul Bellow, van hetzelfde laken een pak. Een boek van Oek de Jong, Nicolaas Matsier, Frans Kellendonk? Als het enigszins kan staat-de week na het verschijnen van het boek een recensie in de Boekenbijlage. Soms blijkt uit het resultaat dat ik tijdens het schrijven tegelijk in de Club van Onafhankelijke Critici heb gezeten, want tussen alle schouderklopjes zit allerlei onaangenaam kritisch gemor. Enkele van deze schrijvers ken ik min of meer persoonlijk. Is dat verkeerd? Nee, dat is heel goed. Ik ben met ze bevriend geraakt omdat ik iets in hun werk zie en soms zelfs bewonder. Ik heb die vriendschap niet echt gezocht en zij evenmin: die vriendschap ontstond louter door herkenning op afstand, zoals een magneet ijzer naar zich toehaalt als het maar dicht genoeg in de buurt komt. Dergelijke vriendschappen (hoe oppervlakkig die in werkelijkheid ook zijn) afwijzen zou, in mijn ogen, een belediging van het bestaan zijn, aangezien die magneet maar zelden werkt, wanneer je tenminste een beetje kieskeurig bent. Wanneer Tom van Deel een juichende recensie schrijft over een nieuw boek van Jeroen Brouwers of Rutger Kopland, dan weet ik dat hij met beiden bevriend is, maar dat maakt mij niks uit. Wie zijn kritieken leest weet dat zijn oordelen over vrienden niet door andere motieven worden gestuurd dan zijn oordelen over schrijvers die hij niet kent. Het is uitstekend dat anderen zich over die vriendschappen van Van Deel vrolijk maken en zijn onafhankelijkheid in twijfel trekken, maar wie zijn kritieken zonder perverse bedoelingen leest kan zien dat hij een smaak heeft die in laatste instantie van literatuur is gemaakt en niet van vriendschap. Wanneer ik over Kousbroek schrijf, of Van Deel over Brouwers, dan zijn wij op dat moment als die Neoptolemus in het beroemde essay The Wound and the Bow van Edmund Wilson: we zijn met deze schrijvers in principe solidair, zoals Neoptolemus solidair was met Philoktetes toen hij verstoten op het eiland Lemnos zat vanwege zijn stinkende wond.

Kritische solidariteit

Ondanks die solidariteit komt het voor dat een kritiek van een literaire vriend ongenadige passages bevat over de schrijver waarmee hij in principe solidair is. Daarmee zet hij de vriendschap onder druk. Dezelfde Wilson publiceerde in 1921 een stuk naar aanleiding van de roman This Side of Paradise van zijn vriend Scott Fitzgerald. Daarin staan deze voor Fitzgerald nauwelijks opwekkende zinnen: ‘He has been given imagination without intellectual control of it; he has been given the desire for beauty without an aesthetic ideal; and he has been given a gift for expression without very many ideas to express.’ Dit is niet mals, maar wie nu de brief leest die Wilson twee jaar eerder aan Fitzgerald schreef toen hij het manuscript van de roman juist had gelezen, zal zien dat daar precies hetzelfde in stond. De vriendschap Wilson/Fitzgerald is een van de vele gevallen van vriendschap die gepaard gingen met kritische solidariteit; de brieven van Ter Braak en Du Perron, de brieven en stukken van Du Perron aan/over zijn vrienden Greshoff, Vestdijk of Marsman zijn niet anders. Vriendschap tussen critici en schrijvers is niet alleen doodnormaal en onvermijdelijk, het is zelfs heel goed. Literaire vriendschappen zijn immers nooit vriendschappen door dik en dun. De wederzijde ergernis over elkaars werk kan zo hoog oplopen dat de vriendschap eraan gaat.

Wat voer ik uit als lid van de Bête Noire Club? Het antwoord is: juist helemaal niks. In mijn hoedanigheid van redacteur heb ik aan weinig schrijvers bewust de pest. Maar het komt voor dat ik in schrijvers minder zie en me dan ook minder druk maak om er een recensent voor te zoeken. Dat wordt dan een kwestie van prioriteiten stellen: je kunt niet alles laten bespreken wat er verschijnt en niet alle boeken zijn even belangrijk. Uiteindelijk blijft zo'n beslissing subjectief, hoe goed je ook iedereen recht probeert te doen. Dat een bepaald boek niet besproken wordt betekent echter niet dat zo'n schrijver voor de rest van zijn leven in de Bête Noire Club zit. Bij een volgend boek kan dat weer anders uitpakken.

Met de derde club waartoe ik behoor bevinden we ons op respectabel terrein: de Club van Onafhankelijke Critici. Wat voer ik daarin uit? Kort gezegd: zoveel mogelijk boeken bespreken zonder aanzien des persoons. Het komt voor, sterker, het is eerder regel dan uitzondering. Met alle gevolgen van dien. Telefonades, kwaaie blikken, vuile praatjes op de radio, in interviews, kwaadsprekerij, gebroken vriendschappen. Resultaat: een collectie vijanden. Niks bijzonders dus.

Als lid van deze club zoek ik ook recensenten voor boeken die geschreven zijn door medewerkers van de Boekenbijlage. Ik moet dan wel soms mijn neus laten zien bij de Club van Wederzijdse Bewondering, want daar behoort het tot de erecode dat men loyaal is tegenover medewerkers, die immers een soort bondgenoten zijn vanaf het moment dat ze in de Boekenbijlage schrijven. Het is dus ondenkbaar dat we het boek zouden geven aan iemand waarvan we weten dat hij niets van de schrijver moet hebben. Dat doet men niet. Bijna alle medewerkers van de Boekenbijlage schrijven wel eens een boek. Over het algemeen zijn die boeken niet slecht, anders waren ze natuurlijk geen medewerker geworden. We moeten onze stand ophouden. De regel is dat je niet uit bent op een krakende recensie; wat je wilt is een interessant stuk. Hoe kritisch het dan ook uitpakt, het zal niet geschreven zijn vanuit een vooropgezette negatieve instelling. Krakende recensies moeten dan maar in andere kranten verschijnen.

Het is niet ongebruikelijk dat een medewerker vraagt of hij het boek mag bespreken van iemand wiens werk hij goed kent, juist doordat hij met hem bevriend is. Wat te doen? Bestond er een handboek van de Onafhankelijke Criticus, dan zou daarin moeten staan: onderzoek of de vriendschap niet van dien aard dat ze al te zeer bij elkaar op schoot zitten en elkaar stroop om de mond zitten te smeren. Zo niet, dan is er geen probleem. Het komt even vaak voor dat iemand zegt dat hij de schrijver van het boek waarvoor hij gevraagd wordt te goed kent om er objectief over te kunnen schrijven.

Bitterheid

Soms echter weet je niet wat iemand van een andere medewerker vindt en weet degene het zelf ook niet wanneer het boek nog niet gelezen is. Je kunt niet al iemands vijanden of vrienden kennen. Dat blijkt dan pas wanneer de recensie voor je ligt. Wanneer een krant een krakende recensie over een boek van een medewerker (= bondgenoot) publiceert dan voelt die medewerker dat als een soort verraad: de krant waarin hij schrijft laat hem vallen. ‘Ze willen wel dat ik me voor ze uitsloof, maar ze publiceren wel een recensie waarin ik afgebrand word,’ dat is de normale en gerechtvaardigde reactie in zo'n geval die iedereen zelf kan bedenken. Iedereen weet - hij heeft het herhaaldelijk in het openbaar verteld - dat Maarten 't Hart zich verraden voelde door de afbrekende recensie van Reinjan Mulder van een bundel stukken die voor een groot deel in de krant hadden gestaan waarin die recensie stond (NRC Handelsblad). Waarom zo'n recensie dan wel geplaatst? Omdat, mag men veronderstellen, de redacteur die het Reinjan Mulder vroeg niet speciaal uit was op het krijgen van een negatieve recensie. Het lot heeft echter gewild dat het zo uitpakte. Is dit de gang van zaken, dan moet de literaire kritiek zijn beloop hebben en wordt zo'n recensie gepubliceerd. Dat betekent bitterheid bij de schrijver van het boek, verdenking van kwade trouw, vriendschap en medewerking opgezegd. En de loyaliteitshuishouding van de redacteur heeft een knauw als het hem niet lukt de gang van zaken uit te leggen.

Ook in het geval van Max Pams boek Van dichtbij is niets volmaakt werd een bespreking gevraagd aan iemand van wie niet van te voren bekend was wat zij van de stukken van Pam vond. De recensie van Louise Fresco had positief of negatief uit kunnen vallen, of iets er tussenin. Toen het stuk uiterst negatief uitviel ontstond een dilemma: deze negatieve recensie

Vervolg op pagina 12