Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Het tijdperk der fellow-travellers
Historisch overzicht van het politieke toerisme

Verre Paradijzen Linkse intellectuelen op excursie naar de Sovjetunie, Cuba en China door A. Aarsbergen Uitgever Hes, 133 p., f 19,50

Hans Schoots

‘Ik ben communist omdat ik liberaal ben.’ Zo vatte de Engelse schrijver Stephen Spender in de jaren dertig zijn politieke positie samen en het lijkt mij onmogelijk de denkwereld van de doorsnee-fellow traveller nog kemachtiger tot uitdrukking te brengen. De fellow traveller is over het algemeen immers iemand die de humanistische waarden hoog in het vaandel voert, ziet hoe gebrekkig deze in zijn eigen kapitalistische vaderland worden gerealiseerd en daarom hoopt dat het communisme de deus ex machina is waarmee de ideale samenleving alsnog zal worden bewerkstelligd. Zijn geloof in een glorieuze toekomst doet hem de ogen sluiten voor het feit dat het marxisme-leninisme zich reeds in theorie diametraal tegenover het liberalisme plaatst - hij verdiept zich nauwe-, lijk in deze theorie - en in de praktijk van de machtsuitoefening aan elke vrijheid een einde maakt.

A. Aarsbergen, auteur van Verre paradijzen, maakt er geen geheim van dat hij in vergaande mate heeft gesteund op twee standaardwerken: The Fellow Travellers van de Engelsman David Caute en Political Pilgrims van de Amerikaan Paul Hollander. Over Nederlandse politieke reizigers heeft hij uitvoeriger bronnenmateriaal geraadpleegd. Verre paradijzen is een handzame monografie die - zo mogen we uit de opzet concluderen - vooral is bedoeld voor degenen die zich nog niet uitvoerig met het thema hebben beziggehouden. Als zodanig is het een geslaagd boek.

De auteur tracht eerst een verklaring te geven voor het fenomeen fellow traveller en geeft vervolgens een historisch overzicht van het politieke toerisme vanaf de jaren dertig tot op de dag van vandaag, toegespitst op de Sovjetunie, Cuba en China. Waar de oorzaken voor het optreden van de fellow traveller liggen is nog altijd een onderwerp van controverse. David Caute ziet in hem een erfgenaam van de Verlichting, die in de socialistische planeconomie eindelijk de mogelijkheid vindt een samenleving vorm te geven volgens volledig rationele maatstaven. Zijn archetypen zijn de Engelsen Sidney en Beatrice Webb, ‘blauwdrukverslaafden’ (Caute) die slechts oog hadden voor plannen, tabellen en grafieken, maar levende mensen niet in hun denkwereld toelieten. Aarsbergen schrijft evenwel terecht dat veel anderen werden gedreven door een op irrationele emoties berustende behoefte aan harmonie: de erfenis van de romantiek was even belangrijk als die van de Verlichting.

Vervreemding

Paul Hollanders verklaringen snijden meer hout, vindt Aarsbergen. Daarin heeft hij denk ik gelijk, maar enige stevige kritische kanttekeningen hadden hier niet misstaan. Hollanders kernbegrip is ‘vervreemding’: als voornaamste oorzaak voor het zoeken naar alternatieven elders op aarde ziet hij de onvrede die intellectuelen met hun eigen samenleving hadden. Hun sympathie voor het communisme was daarvan slechts een afgeleide en vaak wisten ze niet eens zo best wat het eigenlijk inhield. Deze verklaring lijkt mij zeer aannemelijk, aileen geeft Hollander het begrip vervreemding een dubieuze ideologische lading mee. Hij meent dat intellectuelen niet dienen te vervreemden van hun samenleving. Ze moeten constructief zijn in plaats van de commentariërende Freischwebende Intelligenz uit te hangen in de maatschappelijke marge. Naar mijn mening is en blijft de intellectueel die een zekere onafhankelijkheid tegenover de macht bezit onontbeerlijk voor een democratische samenleving. Door de kritische buitenstaander en de sympathisant met het communisme in elkaars verlengde te plaatsen suggereert Hollander dat er aan de eerste een verdacht luchtje zit en daarmee geeft hij zijn analyse een kwalijke politieke draai. Er is nog een bezwaar tegen zijn theorie aan te voeren. Hij noemt het zoeken naar verre heilstaten iets dat typisch voortkomt uit de psychologie van intellectuelen. Waarom? Volgens hem hebben intellectuelen meer dan anderen problemen met het leven in een grootschalige, complexe, gebureaucratiseerde samenleving; verder voerden ze ooit de secularisatie aan maar hebben juist zij nu behoefte aan een samenhangend wereldbeeld; ze hebben meer tijd om zich met algemene vraagstukken bezig te houden; massamedia (waarin intellectuelen schrijven) hebben er belang bij de feilen van de samenleving te accentueren; intellectuelen hebben (in de Verenigde Staten van 1981) lange tijd een overheid met autoriteit boven zich gemist.

Zoeken intellectuelen werkelijk meer dan anderen naar zekerheden en heilsboodschappen, zoals Hollander meent? Kijken ze bijvoorbeeld meer dan hun mede-Amerikanen naar televisiedominees? Of, om bij de fellow travellers te blijven: waren het vooral intellectuelen die hun hoop stelden op het communisme? Voor de jaren dertig kan dat niet in zijn algemeenheid gezegd worden. De Duitse communistische panij ontving in 1932 zeventien procent van de stemmen, de Franse PCF in 1936 vijftien procent. Natuurlijk behoorde het overgrote deel van deze kiezers niet tot de intelligentsia. Alleen in de Verenigde Staten en Engeland sympathiseerden relatief wat meer intellectuelen dan arbeiders met de Sovjetunie. Ook in de jaren zestig en zeventig, toen de tweede golf fellow travellers volgde, waren ‘vervreemding’ en sympathie voor communistische experimenten geloof ik niet speciaal voorbehouden aan intellectuelen. Ze kwamen veel breder voor onder de middenklassejeugd. Che Guevara én Fidel Castro waren tot in de subcultuur van de kleinste dorpjes helden die niet ter discussie stonden. Misschien kan veel eenvoudiger worden verklaard waarom toch vooral de geletterden politieke reizen maakten: ze hadden er het geld voor, werden vanwege hun status door communistische regimes uitgenodigd en ze waren er bovendien vanouds al aan gewend verre landen te bezoeken. Dat ze hun opinies op schrift stelden en zo gemakkelijker object van onderzoek konden worden, wil nog niet zeggen dat ze met hun opvattingen een unieke plaats innamen.

Mao-lobby

Een punt waarop Aarsbergen mijns inziens de plank misslaat is zijn voorstelling van de gebeurtenissen in de laatste tien, twaalf jaar. Deze periode laat de auteur wat Nederland betreft

Vervolg op pagina 16