Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

Gevangen in roerloosheid
Het sjieke vliegveldproza van Anita Brookner

Latecomers door Anita Brookner Uitgever Jonathan Cape, f 48,40 De Nederlandse vertaling verschijnt komend voorjaar bij Contact

Marja Brouwers

Het enige dat men veranderen kan aan het verleden is zijn houding er tegenover, lijkt Anita Brookner met haar nieuwe roman Latecomers te hebben willen opperen. Ze toetst die impliciete stelling aan het wel en wee van vier hoofdfiguren, die met elkaar gemeen hebben dat zich in hun kinderjaren een traumatische verplaatsing heeft voorgedaan. Zo zijn Hartmann en Fibich, nu compagnons in een Londens bedrijfje dat gelegenheidskaarten vervaardigt met wens-, groet- en felicitatieteksten, indertijd als oorlogswezen uit Duitsland naar Engeland gekomen. Hartmanns vrouw Yvette, door een Zwitserse finishing school definitief in de plooi geboetseerd, is als zevenjarig kind met haar moeder van Parijs naar Bordeaux gereisd, om bij een tante te gaan wonen nadat onder onopgehelderde omstandigheden haar vader uit haar leven verdween. Christine, de vrouw van Fibich, bracht een vreugdeloze jeugd door met een stiefmoeder, die gevoel noch aandacht voor haar had, en een vader ‘wiens gewaarwording van de wereld niet veel verder reikte dan zijn eigen noden, die simpel waren maar onbegrensd’.

In deze vier openbaart zich een tegenstelling, die door de schrijfster rigoureus wordt neergezet. Hartmann en Yvette zijn doordrenkt, ja welhaast bezeten van het carpe diemthema. Pluk de dag, en kijk alleen om als er achter u iets aardigs te zien is. Met eenzelfde nadrukkelijkheid geven Fibich en Christine blijk van de omgekeerde houding. Machteloos staan ze toe dat invloeden uit hun kinderjaren hen als volwassenen blijven bepalen en sturen. Ze worden er niet gelukkiger van. Fibich, ondanks zijn status van geslaagd zakenman - zij het met dat tekstenbedrijfje waarvoor Hartmann en hijzelf zich altijd een beetje zijn blijven schamen -, lijdt aan chronisch contactverlies met zijn omgeving. Hij trekt zich terug in sessies met een psychoanaliste, die tot meer en dieper zwijgen aanleiding geven. Christines machteloosheid zoekt van tijd tot tijd een compensatie in haar pogingen macht, of althans een vorm van controle, over het denken, voelen, doen en laten van anderen uit te oefenen. Deze gewoonte helpt haar niet meer vat op zichzelf te krijgen.

Er zou met deze mensen iets kunnen gebeuren, bijvoorbeeld, omdat Anita Brookner ze eenmaal het toneel op heeft gestuurd. Maar nee. Er gebeurt niets met ze. Ze zijn, om dit even in schilderkunstige termen te zeggen, een soort tableaus, fraaie, licht surrealistische portretten, die beurtelings worden belicht. Telkens als er weer zo'n luikje opengaat en de schijnwerpers zich richten op Fibich, op Yvette, op Hartmann, treffen we hem of haar in precies de gemoedsgesteldheid waarin hij of zij eerder werd aangetroffen. Hartmann blijft onverstoorbaar evenwichtig. Yvette, eeuwig gevangen in blij optimisme en andere tweederangs emoties, besteedt een door niets te onderbreken aandacht aan haar nagels en haar kapsel. Het zelfrespect van Christine neemt in de loop van de roman ternauwernood toe. Het is uiteindelijk Fibich, die deze roerloosheid eens verwoordt, na een reis naar Berlijn op zoek naar een inzicht, of herinnering. Hem overvalt het besef dat ze alle vier ‘zouden blijven zoals ze waren, want alle veranderingen die zich zouden voltrekken zouden zich voltrekken in hun kinderen’.

Savoir vivre

Die conclusie is aan het slot van het boek misschien licht teleurstellend, maar zeker mogelijk. Dat elk van deze vier zich psychologisch heeft geïmmobiliseerd in een geesteshouding die eens, op een cruciaal moment in hun jeugd, tot stand kwam, onvermijdelijk was, of de beste overlevingskansen scheen te bieden, dat wordt in de voorafgaande hoofdstukken niet zozeer aannemelijk gemaakt als wel getoond. Tot geen verandering of verdere ontwikkeling meer bereid of in staat, is hun gemoedsrust omgekeerd evenredig aan hun behoefte zich te verdiepen in het verleden. Hartmann heeft die behoefte helemaal niet. Als romanpersonage boet hij hierdoor enigszins in aan spankracht, maar zijn savoir vivre zou in het echte leven wel een prettige indruk kunnen maken. Het komt niet bij hem op uit nieuwsgierigheid of uit welk motief ook terug te gaan naar München, de stad waar hij is geboren en een deel van zijn jeugd heeft doorgebracht. Als Fibich naar Berlijn wil om daar iets te zoeken (inzichten, herinneringen), blijft Hartmann ervan overtuigd dat het een onzinnige onderneming moet zijn. Om de algemene nutteloosheid van de psychoanaliste nog eens te onderstrepen, wordt die door de schrijfster met vakantie gestuurd in de weken waarin Fibich deze voor hemzelf nogal benauwende beslissing neemt.

Anita Brookner

Het ligt dus opgesloten in de logica van dit verhaal dat de dochter van Hartmann en de zoon van Fibich niet op hun ouders lijken. Tot ergernis van haar moeder komt Marianne Hartmann, na haar huwelijk met de bleke klerk Myers, als een gezellige slons op zondagen op bezoek, met een niet altijd even fris ruikend zoontje dat naar de smaak van Hartmann veel te veel lijkt op de klerk. Het dikgeworden lichaam in oude spijkerbroeken gehesen, weigert Marianne iets te doen aan de grijze pieken in haar haar. Nog onthutsender is de adembenemende Thomas Fibich junior, alias Toto. Hoe dit theatrale fenomeen uit hun bloedeloze aanrakingen kan zijn voortgekomen, blijft zijn ouders en vooral Christine een onoplosbaar raadsel. Op Toto valt geen invloed uit te oefenen. Op een dag besluit hij filmster te worden, en wordt het.

Zoals haar gewoonte is, schetst Anita Brookner de grondslagen van haar karakters, zelfs die van de malle Toto, in een stijl die zich verre houdt van het psycho-cliché. Ik bedoel dat in freudiaanse of behavioristische termen de kwestie van een Hartmann of Fibich, een Christine of Yvette, anders zou moeten worden gesteld en dan ook wellicht tot andere bevindingen zou voeren. In beginsel valt zo'n eigenzinnigheid wel te waarderen, maar die moet dan niet op meer ruimte aanspraak maken dan zij gemakkelijk vullen kan. Ook in deze roman geeft Anita Brookner weer blijk van haar reeds veelgeprezen ambachtelijk kunnen, maar dat zij haar personages overtuigend analyseert zou te veel zijn gezegd. Hartmann. Yvette en Toto zijn ledepoppen. In Christine en Marianne kan meer diepgang worden vermoed. Dit zal dan echter altijd een vermoeden moeten blijven. Voor wat Fibich ondergaat wordt zo nu en dan een bijna pastorale vorm gevonden: ‘De koude nevels verdichtten zich tot een grijze mist. De melkachtige zon was bloedrood geworden, het rood van apocalyps. In de korte afstand tussen

[p. 12]

Anita Brookner
Vervolg van pagina 11

Elizabeth Street en Ashley Gardens scheen de duisternis hem geheel te omvatten. Toen hij de flat binnenging, steeg de doffe warmte naar zijn hoofd en maakte hem duizelig. Zijn gezichtsveld leek even beneveld in het rozeblauwe waas van Christines zitkamer. In deze kamer, die hem bij zijn binnenkomst eerst verlaten scheen, onderscheidde hij ten slotte de rechtopstaande gestalte van zijn vrouw.’

Maar of het nu is omdat Christine dan zegt: ‘Ga gauw zitten om warm te worden, ik heb een honingkoek voor je gebakken en daar hou je zo van,’ of om andere redenen: de kwellingen van Fibich willen maar niet voelbaar worden. Moet dat dan? Ik geloof van wel. Er is iets in de gekozen vorm, dat dat eist. Christine en haar honingkoek hebben hier niets ironisch, ze dramatiseren een ernstige contactstoornis. Dat de passage, met een beetje kwade wil, ironisch geïnterpreteerd zou kunnen worden, is een voorbeeld van wat door een Engelse criticus eens zo prachtig ‘intentional fallacy’ is genoemd.

Ik vind in de romans van Anita Brookner, met uitzondering van Hotel du Lae, iets incongruents. De vorm lijkt de materie niet altijd te kunnen dragen. Haar schrijven heeft iets van kunstrijden. Met bewonderenswaardige beheersing van elke beweging trekt ze figuren overeen ijsoppervlak. Het is heel mooi. Als het afgelopen is, kan er geapplaudisseerd worden. Maar wat er daarna van overblijft, is hoofdzakelijk een indruk van vertoon. Hier is natuurlijk niets tegen. Er lijkt me evenmin een werkelijk dringende noodzaak voor. De bekende biografische feiten omtrent deze schrijfster rechtvaardigen een vermoeden dat zij in Latecomers concrete gegevens aanvoert die uit haar eigen ervaringen zijn gedestilleerd. Des te opmerkelijker dan, dat dit een boek heeft opgeleverd dat op z'n best valt aan te prijzen als een sjiek soort vliegveldlectuur.

■