Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

[Een man die er nooit helemaal bij hoorde - vervolg]

Van links naar rechts: mevrouw A.H. Joustra, Ben Sijes, Ed Groeneveld, H.A. Paape, mevrouw Emmy Groeneveld en Loe de Jong op het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie

blies. In al zijn studies bleef hij solidair met de schlemielen, de arbeiders, maar zelf dronk hij - eigen ervaring - Franse cognac; en na de dood van zijn vrouw trok hij in op de Waldeck Pyrmontlaan. Die schlemielige arbeiders, de zigeuners waar hij over schreef, de sinaasappeljoden die hij bijna adoreerde (‘ik voel mij niet verwant met de rijke joden’) - die had hij allemaal nodig om zijn naoorlogse breuk met dat kleine groepje radencommunisten te kunnen apaiseren.

Zo bleef hij ook schrijven. Zijn magnum opus De arbeidsinzet, De gedwongen arbeid van Nederlanders in Duitsland, 1940-1945 verscheen in 1966. Hij kreeg er de Henriëtte Roland Holstprijs voor. De jury stelde terecht vast dat Sijes in de beste traditie der sociale geschiedschrijving had gewerkt. Ik heb over dat boek destijds twee lange artikelen in VN geschreven. Het kostte veel tijd en moeite want Sijes schreef, in tegenstelling tot De Jong, niet meeslepend. De Jong baseert zich op het werk van anderen en komt dan met een, voor zover dat wat Nederland betreft kan, dramatische enscenering. Sijes baseerde zich op rapporten en verslagen en trok er, omdat die schriftelijke stukken nooit voldoende zijn, op uit met een secretaresse die stenografeerde. Sijes' conclusies waren de moeite waard. In De arbeidsinzet beschreef hij haarscherp hoe alle autoriteiten, zowel de Nederlandse die aangebleven waren, een deel van de illegaliteit, als de Duitse overheerser het over één punt eens waren geweest: revolutie moest voorkomen worden; de bestaande maatschappelijke orde moest intact blijven. Was er mooier - door hem niet neergeschreven - conclusie denkbaar dan dat de arbeiders het uiteindelijk toch zelf moeten doen? Een prachtig boek. De arbeidsinzet, maar wat Roegholt niet beschrijft is dat het vrijwel nergens werd besproken. Dat was toen in die jaren dat er weinig belangstelling bestond voor ogenschijnlijk saaie boeken het lot van een meesterwerk.

Weinig brieven of andere ego-documenten, waarschuwde L. de Jong mij dus in 1985. Richter Roegholt heeft zijn biografie kunnen schrijven door mensen te vragen wat hun herinneringen zijn aan Ben Sijes. Hij citeert soms uitvoerig uit brieven. Ik vind het een beetje een kwebbelige methode maar er was klaarblijkelijk geen betere. Roegholt heeft die antwoorden wel functioneel en sympathiek verwerkt, al blijft mij tegen de borst stuiten dat hij het doorlopend heeft over ‘Ben’ die dit deed of dat zei als hij B.A. Sijes bedoelt. Het met begrip en warmte neergeschreven levensbericht straat daardoor een intimiteit af die de auteur niet waar kan maken. Roegholt geeft zelf ergens toe dat hij tijdens Sijes' leven nooit verder doordrong dan diens periferie.

Als je het omkeert, en dat heeft Roegholt prachtig gedaan, komt de vraag op waar Sijes na de oorlog bij hoorde toen hij op dat door de overheid gefinancierde Rijksinstituut werkte. De Amsterdamse jongen uit de Nieuwe Kerkstraat, ook wel Joden-Kerkstraat genoemd, bleef het zich voortdurend afvragen. Hij reageerde soms verkrampt. Een citaat dat Roegholt brengt, geeft volgens mij de kern aan van Sijes' verkniptheid. De zin is van de historicus Maarten Brands die over Sijes' leven en diens eeuwig tegenstribbelen zei: ‘Waar Ben ook was, in welk gezelschap hij ook verkeerde, hij hoorde er nooit helemaal bij.’ Ik heb Sijes in verschillende situaties en op verschillende plaatsen meegemaakt en ik denk dat Brands gelijk heeft. Maar als historicus, wat ik niet ben, zou ik dan onmiddellijk moeten vragen of Brands de man van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie in alle gezelschappen heeft meegemaakt. Was Brands erbij op het Instituut als Sijes van collega's de wind van voren kreeg omdat hij ook zo ongelooflijk slordig kon zijn? Was Brands erbij als hij tegen politieke vrienden van vroeger moest uitleggen waarom hij vond dat de herinneringen van de mede-radencommunist en astronoom professor Pannekoek (hij redigeerde en annoteerde die herinneringen) hem zo tegenvielen? Toch denk ik dat Brands gelijk heeft. Sijes hoorde na de oorlog nergens, bijna nergens meer bij. Zijn familie was grotendeels uitgeroeid. Hij schreef rapporten over Eichmann en Rajakowitsch, gepassioneerde jodenvervolgers. Sijes deed zijn werk en genoot van de lof die hij oogstte. Maar wat hielp het hem? Zijn familie kwam er niet door terug en zonder hem zou Eichmann ook wel zijn terechtgesteld.

Wat Roegholt knap heeft gereconstrueerd met een minimum aan materiaal is de botsing tussen wat Sijes maximaal ooit wilde (de omwenteling) en dat wat hij moest doen: de reconstructie.

Poel van armoede

‘Links en proletigheid hoeft niet samen te gaan,’ citeert Roegholt zijn hoofdpersoon ergens. Het is waar dat Sijes gevoel had voor detail. Echt hard schoppen lag niet in zijn lijn. Maar hoe was die man dan wel? Ik was eens bij Sijes thuis toen hij in de Zacharias Jansestraat woonde. Ik vond het er koud en kil. Geen schwung of charme, al kwam hij laat op de avond op de proppen met die Franse cognac. Hij presenteerde het alsof Bruin het eigenlijk niet trekken kon. Was dit weer een demonstratie van zijn arme afkomst uit de jodenbuurt? Hij mocht het zelf graag etaleren. Poel van armoede, zei hij in interviews. Rijk hadden ze het zeker niet maar hij kon toch naar de middelbare school en later naar de universiteit. Het lijkt wel of Sijes tegemoet wilde komen aan een al te vastgehecht cliché: slimme, linkse, joodse jongens waren altijd doodarm begonnen.

Proletig was Sijes zeker niet maar Roegholt kan ons niet vertellen wat hij wèl was. Ik bedoel dat ik haast nog meer dan in zijn Frauengeschichte geïnteresseerd ben in de opbouw van zijn boekenkast en zijn voorkeur voor muziek. Natuurlijk had Sijes in die kast de vier delen van Troeistra's Gedenkschriften staan en Mijn leven van Trotski zoals hij alle brochures van Herman Gorter en Anton Pannekoek onder handbereik zal hebben gehad. Maar wat was daar voorradig aan Achterberg. Emants en Nescio? Kende hij die andere beschrijver van de underdog: Willem Elsschot? Had Ben Sijes iets met Tsjechov of met de hedendaagse Russen die in de jaren zestig kwamen opzetten? Van welke schilders hield hij?

Op de pagina's 225-226 geeft Roegholt de beperktheid van zijn boek of beter van zijn onderwerp aan. Sijes schreef behalve over de Februaristaking en de Arbeidsinzet ook over de vervolging van de zigeuners, de April-Meistakingen in Twente en de Achterhoek en een stukje jeugdherinnering. Maar hij zou, betreurt Roegholt terecht, de aangewezen man zijn geweest om over de ideeën van Hannah Arendt over de holocaust te schrijven. Zoals hij eigenlijk zijn licht had moeten laten schijnen over de Historikerstreit en de rechtvaardiging van de staat Israël. En over Weinreb die hij eerst ‘volkomen te goeder trouw’ vond handelen, maar later verzweeg of doodzweeg of er het zwijgen toe deed. Tot groot verdriet van Renate Rubin-Stein.

De biografie van Roegholt laat een gecompliceerde man herleven die duidelijk zijn wortels had in de jaren twintig en dertig. Daarna wordt het mistiger. In 1969 zei hij het in een gesprek met de gedropte jezuïet, pater Nico van Hees, zo eenvoudig als een mens het maar zeggen kan: ‘Ik hen niet teleurgesteld omdat de donder wegblijft. Ik heb het tot heden gewoon verkeerd gezien. Wij dachten dat de maatschappij zich naar nog grotere crises en catastrofen zou ontwikkelen.’ Wat er gebeurde, ging Sijes in dat gesprek verder, was dal er een geest van tevredendheid was gekomen.

Wat moest hij daarmee aan? Als historicus kon hij voor het Rijksinstituut de verzetsmomenten uit de oorlog registreren en dat werden prachtige boeken. Na de oorlog mocht de theorie nog wel deugen, de praktijk sloot niet meer zo aan. Een van de sympathieke trekken van Roegholts geschiedschrijving is dal hij die radencommunistische episode niet afzet tegen de boeken die Sijes schreef. Dank zij zijn radicale verleden - maar wat was verleden? - bleef Sijes wantrouwend tegenover autoriteiten; hij doorzag hun bedoelingen. Als beschrijver voelde hij zich gelukkig als hij het wel en vooral het wee van de gesjochten jongens kon beschrijven.

Melodramatiek

Met die liefde en met dat gevoel schreef Roegholt een biografie. Soms gaat hij over de lijn heen. Dan kent zijn bewondering geen grenzen meer. Zo stoorde ik mij aan een soort impressie op de pagina's 164-165. Dan zijn er drie historici in het statige pand op de Herengracht aan het werk. Op het nummer waar het Instituut voor Oorlogsdocumentatie is gevestigd. Drie geschiedvorsers die ‘men mag toch wel zeggen broeders in liefde en ergernis zijn’. Presser. De Jong en Sijes dus. De een bezig met de Ondergang van de joden in Nederland, de tweede met een veel algemenere geschiedenis van het Koninkrijk tijdens de Tweede Wereldoorlog en de derde, Sijes, ja met wat op dat ogenblik? Niet met iets vrolijks, in ieder geval.

‘Wie zal,’ kraait Roegholt, ‘de wederzijdse beïnvloeding van deze drie zo diep verwante en zo diep tegengestelde naturen ontwarren?’ Ik weet niet wie dat zal doen. Roegholt in ieder geval niet want die produceert alleen maar een theatrale zin. Roegholt loopt nog verder in de val van de melodramatiek als hij schrijft: ‘Niemand die na ons komt, zal beseffen wat ikzelf, en met mij velen die de buitenwacht vormden, beseften als we langs de Herengracht fietsten: daar zitten die drie, die ons wereldbeeld zo beslissend hebben beïnvloed, elk zich wijdend aan zijn al te zware taak de ondergang van de eigen familie, de eigen groep, gebeurtenissen die onbegrijpelijk zijn, in begrijpelijke taal vast te leggen.’

Ik en velen met mij... Omdat ik Roegholt een beetje ken, geloof ik dat hij dat wel eens dacht als hij over de Herengracht fietste langs het gebouw waar al die meesterwerken werden geschreven. Ikzelf en velen met mij...? Het lijkt op een overjarige ingezonden brief, aan de Ermelose Kerkbode.

Ik ben in die jaren ook wel eens over dat deel van de Herengracht gefietst en als er geen dringende zaken voor het weekblad af te handelen waren fietste ik door. Nimmer dacht ik dat drie mannen bezig waren mijn wereldbeeld beslissend te beïnvloeden. Nooit, al heb ik over alle drie heel positief geschreven.

■