Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Peter Burke hoort tot de school der historici die zich toeleggen op het in kaart brengen van het dagelijkse leven van vroeger. Zijn laatste boek Stadscultuur in Italië tussen renaissance en barok werd onlangs vertaald door Ares van Braam (Contact, 330 p., f 45,-). Eveneens verkrijgbaar is zijn boek De Italiaanse renaissance (Agon, f 39,90). Chris van der Heijden las de boeken en sprak met de schrijver over het risico dat deze manier van geschiedschrijving met zich meebrengt om zich te verliezen in het detail en het amusement.

‘Annunciatie’ geschilderd door Carlo Crivelli. Het ‘huiselijk realisme’ van de Italiaanse Renaissance komt tot uitdrukking in de tapijten, kussens en serviesgoed in de kamer van Maria.

De historicus als antropoloog
Peter Burke probeert vanuit zijn sprokkelveld toch uitzicht te bieden

Chris van der Heijden

In de Apologie de Raymond Sebon maakt Montaigne een mooie vergelijking tussen de mens, de wijsheiden een korenaar. Hij schrijft: ‘Mensen zijn als korenaren. Zolang ze leeg zijn schieten ze recht omhoog, al vullend beginnen ze zich ootmoedig te buigen.’ Zo is het ook de wetenschap vergaan - minus die ootmoed. Eens stak ze boven alles uit en beheerste het veld. En ieder die dat veld ook wilde bekijken, zag haar het eerst. Maar met de kennis groeide ook het gewicht en daaronder moest zij zich ongewild buigen. Met de jaren boog zij zo diep dat de andere halmen hoger staken. Uiteindelijk legde ze haar rijpe vrucht op de grond. Ze was de volste, zonder twijfel. Maar juist daarom zonder overzicht en moeilijk zichtbaar. En toen de boer maaide, was de kans groot dat de zeis over haar heen gleed.

Het beeld van de renaissance dat Peter Burke in twee recent vertaalde boeken schetst, is een goede illustratie van deze sprookjesachtige vergelijking. Eens was het duidelijk, functioneel en mede daarom goed waarneembaar. Maar met de groeiende kennis veranderde dat. Het beeld versplinterde, verloor zijn positie in de film die geschiedenis heet en werd minder zichtbaar. Er is geen twijfel mogelijk dat de wetenschap er rijker van werd. Dat het inzicht groeide. Maar misschien maakte diezelfde rijkdom de gebruiker armer. Nam het uitzicht dus af. Zo ging Jacob Burckhardt in zijn standaardwerk over de Italiaanse cultuur uit 1860 (Die Kulturder Renaissance in Italien) van een aantal heldere premissen uit en kwam hij tot enkele duidelijke conclusies. Een van die premissen was dat een tijdperk als één geheel beschouwd kon worden: de renaissance was een fenomeen dat duidelijk onderscheiden kon worden van bijvoorbeeld de middeleeuwen, de barok of de romantiek. Een ander uitgangspunt was dat de aard van zo'n geheel door drie factoren bepaald werd: staat, cultuur en godsdienst. Dat leek simpel, helder was het op het eerste gezicht in ieder geval. Zo kwam Burckhardt ertoe het begin van de moderne wereld in die renaissance te plaatsen. Daar voor het eerst speelde het individu een cruciale rol. Daar begon de gerichtheid op de aarde (niet de hemel). Daar lag de basis van het zelfvertrouwen dat tot velerlei ontdekkingen aanleiding gaf. Burckhardt had met andere woorden een tijdsfilm voor ogen waarin de renaissance een scène was. Zonder die scène was de film ondenkbaar; zonder de film was de scène zinloos. Natuurlijk kwamen er aanvullingen op dat beeld. Zo werden vanuit de sociologische en marxistische hoek de economische aspecten onderzocht die Burkhardt opvallend verwaarloosd had. De wedergeboorte zou immers ondenkbaar zijn zonder een herleving op dat gebied. Er verscheen een reeks van werken over het aspect dat in die (Italiaanse) renaissance het eerst in het oog sprong en door Burckhardt niet expliciet beschreven was: de bloei van de kunsten. En ook de constellatie van en verschillen tussen vrije en rivaliserende stadstaten kreeg bij anderen meer klemtoon. Het beeld werd met andere woorden genuanceerder, beter, voller. Het werk van Wolfflin, Warburg en Huizinga kon als aanvulling gezien worden; dat van von Martin en Antal als correctie. Maar de visie van Burckhardt hield voorlopig nog stand. Pas sinds kort is dat niet meer het geval.

‘In 1860 was het voor Burckhardt vanzelfsprekend,’ schrijft Burke in de inleiding bij een nieuwe editie van zijn boek uit het begin van de jaren zeventig (De Italiaanse Renaissance), ‘om zich bezig te houden met attitudes en waarden van een minderheid van de bevolking van Italië. Tegenwoordig is het net zo vanzelfsprekend om je af te vragen wat alle andere mensen in die tijd dachten, voelden en deden, en hun cultuur te verkennen.’ ‘De culturele eenheid van het tijdperk,’ zo zegt hij elders in hetzelfde werk, ‘zal niet als vaststaand worden aangenomen (zoals Jacob Buckhardt dat bijvoorbeeld deed) maar deze zal als hypothese worden onderzocht.’ Weer ergens anders: ‘Realisme, wereldsheid en individualisme zijn drie kenmerken die men de kunsten van de renaissance in Italië algemeen toeschrijft. Alle drie zijn het problematische kenmerken.’ En als Burke dan halverwege zijn boek dat individualisme ter sprake brengt, citeert hij met instemming Burckhardt die op zijn oude dag eens gezegd zou hebben: ‘Och weet u, dat individualisme, daar geloof ik helemaal niet meer in, maar dat zeg ik niet; ze hebben er zo'n plezier in.’

Allegaartje

In een recent boek, oorspronkelijk getiteld Historica! Antropology in Early Modern Italy en onder de aanvechtbare titel Stadscultuur in Italië tussen Renaissance en Barok vertaald, gaat Burke nog verder in zijn nuanceringen. Alleen al het feit dat de naam van Burckhardt nu nog maar twee keer voorkomt, illustreert dat. Dat geldt ook voor de thematiek die zo'n beetje alles omvat wat tot het leven behoort. Ging eerstgenoemde studie nog over de kunsten, hier komen bedelaars en talen, carnaval en schilderijen, godslasteringen en heiligen, kwakzalvers en gebaren ter sprake. Ook de periodisering is volledig op losse schroeven gezet, zoals blijkt uit de oorspronkelijke Engelse titel waarin niet gesproken wordt van renaissance maar van ‘early modern Italy’. En dan de gehanteerde ‘methode’ die - zonder dat ik het negatief bedoel - als een ‘allegaartje van semiotiek’ omschreven kan worden. Een citaat mag dat verduidelijken. ‘Het is niet erg waarschijnlijk,’ zegt Burke aan het eind van zijn hoofdstuk over bedelaars, dieven en schelmen, ‘dat wij ooit erg veel met zekerheid zullen weten over de graad van interne organisatie onder de bedelaars en dieven in het vroeg-moderne Italië; evenals de schilderijen en literaire teksten zijn de officiële documenten besmet door vooroordeel, stereotype en mythe. Maar juist die vooroordelen, stereotypen en mythen kunnen cultuur- en sociaal-historici zeer veel leren als de historici ze tenminste niet voor zoete koek slikken en in hun werk herhalen, in plaats van de vraag te stellen wie op die manier een etiket opplakte en waarom. Ze moeten niet alles geloven wat ze in “de documenten” lezen maar ze moeten ook niet alles verwerpen wat kunst en literatuur hun te bieden hebben.’ Het is waar, het is wijs maar het is ook een zware last. Als je Burckhardts essay (zo noemde hij zijn scherpe foto vreemd genoeg) over de renaissance gelezen hebt, kan je zeggen dat de wereld een beetje duidelijker geworden is. Wie de uiterst leesbare en informatieve werken van Burke dichtslaat, blijft zitten met een sprokkelveld aan ideeën, feiten, inzichten. Maar uitzicht, nee dat toch niet.

Nu is Burke binnen het huidige overstelpende aanbod van studies met ‘scènes uit het dagelijks leven’ een gunstige uitzondering. Dat vooral omdat hij breed is en zijn onderzoek niet beperkt tot één dievenbende, drie schilderijen of een enkel huis in een onvindbaar dorp. Dat komt mede doordat zijn oorspronkelijke invalshoek ‘sociologisch’ is. Hij begon zijn loopbaan als docent bij de universiteit van Sussex waar eenzelfde soort geschiedenis gedoceerd wordt als bij ons in Rotterdam, een geschiedenis die ervan uitgaat dat er in het verleden ‘structuren en tendensen’ te vinden moeten zijn. Uitzicht is met andere woorden wel degelijk het oogmerk. Als dat niet of nauwelijks geboden wordt is dat eerder een ‘nog niet’ dan een ‘nooit meer’. Wezenlijk verandert dat natuurlijk weinig. Wel maakt dat het werk van Burke tot een gunstig voorbeeld als je de balans van een symptoom wilt opmaken. Dat symptoom zou je wat de geschiedwetenschap betreft ‘antropologisering’ kunnen noemen, het woord dat ook in de Engelse titel van Burkes laatste boek voorkomt. Zoals de historici in de negentiende eeuw terugkeerden naar de ‘feiten’ en daarmee impliciet kritiek uitoefenden op historici van christelijke signatuur en uit de Verlichting (die immers uitgingen van een denkbeeld en de feiten daar naar rangschikten), zo zijn ze in het afge-

Vervolg op pagina 12