Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Bloedschandige hartstochten
Ongeremde Freudiaanse theorieëen over kunst en cultuur

De weg terug Psychoanalyse en esthetiek door August Stärcke Uitgever Boom (Psychoanalytische cahiers), 82 p., f 22,50
Het oceanische gevoel Naar een theorie van het genitale door Sàndor Ferenczi Vertaling Wilfred Oranje Uitgever Boom (Psychoanalytische cahiers), 103 p., f 24,50

Jan Fontijn

Een paar jaar geleden las ik voor het eerst iets over August Stärcke in Freud in Nederland van Ilse Bulhof. Ze noemt hem daar de begaafdste van de Nederlandse Freud-kenners, die met zijn ideeën zijn tijd ver vooruit was. Haar beschrijving van die ideeën en van de persoon van Stärcke maakte me nieuwsgierig. Hij was een man, die Freud al heel vroeg ontdekte, in een tijd toen deze nog onbekend was en bij de weinigen die hem lazen alleen maar wrevel opwekte. Als een echte bekeerling wilde August Stärcke voorde psychoanalyse zoveel mogelijk zieltjes winnen. Hij was een goed spreker en had een vaardige pen, zelfs zo goed dat Freud hem complimenteerde en hem de ‘Freud-ring’ verleende. Het was een ring die Freud aan degene schonk die in het jaar de beste psychoanalytische bijdrage had geschreven.

Stärcke baarde veel opzien door zijn analyse van de westerse cultuur. Van die cultuur deugde volgens hem - het is de tijd van de Eerste Wereldoorlog - maar heel weinig. In de cultuur van de eerste decennia van deze eeuw zag hij alleen maar onbevredigden en ongelukkigen, wier behoefte aan liefde en lust gefrustreerd werd. Noch van het kapitalisme noch van het socialisme verwachtte hij veel; alleen de psychoanalyse kon helpen de dreigende ondergang van de westerse beschaving tegen te gaan. Maar toen hij in de gaten kreeg dat dat niet Jukte, leek het hem beter om naar de maatschappij van de toekomst te gaan kijken. Maar hoe daar een model voor te ontwerpen? Op een gegeven moment ontdekte hij de mieren! In de kelder van zijn ambstwoning van de Willem Amtsz Hoeve legde hij een mierenkolonie aan. Stärcke wilde door mieren te observeren achterhalen wat er mis is met de mensenmaatschappij en hij meende dat de resultaten van het onderzoek baanbrekend zouden zijn voor de genezing van de gestoorden in de maatschappij. Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak moest hij toegeven dat de mieren niets konden bijdragen tot het begrijpen van de waanzin.

Stärcke was ongetwijfeld een begaafd en oorspronkelijk mens maar had ook iets van een gek, iets maniakaals. Die oorspronkelijkheid en dat maniakale is terug te vinden in het boekje De weg terug uit 1922, waarin hij vanuit de psychoanalyse een analyse geeft van kunst. Een van zijn stellingen is dat kunst niet alleen passie maar ook bloedschandige passie is. Het oedipale conflict uit de kindertijd, dat voortleeft in het onbewuste, werkt door in het kunstwerk. Dat drama's ons zo kunnen boeien, komt volgens Stärcke omdat de tragedie van de kinderlijke, primitieve ziel herhaald wordt. De vormkracht van de kunstenaar zorgt er voor dat er essentiële verschillen zijn tussen de psychose en het kunstwerk. In Stärckes woorden: ‘In het drama is het infantiele als een bruid, die kleed na kleed aflegt, in de psychose als een wilde, die de schaamte niet kent.’

Freud met Sàndor Ferenczi, onder dienst in het Hongaarse leger, 1917

Magie

Stärcke is maniakaal omdat hij zijn theorie overal bewezen ziet en wil zien. Hij is naïef omdat hij meent zonder vooropgezette denkbeelden naar de feiten te kijken. Zonder schroom bekent hij meteen in het begin van zijn boekje dat hij niets van esthetiek afweet, maar dat dit geen enkel bezwaar behoeft te zijn.

Maar Stärcke is soms ook origineel; zijn denkbeelden over de relatie tussen magie, het erotische, het religieuze en esthetische bijvoorbeeld zijn de moeite waard. Zijn formuleringen zijn af en toe verrassend. Het beste is het boekje, zoals Stärcke zelf schrijft, te beschouwen als een ‘aanduiding’ van in feite ingewikkelde vraagstukken. Erg vervelend is het wel dat de illustraties, waaraan Stärcke refereert, niet zijn opgenomen.

Het aardig van de serie ‘Psychoanalytische cahiers’ vind ik dat een aantal beroemde teksten over kunst en cultuur uit de geschiedenis van de psychoanalyse waarvan ik alleen had horen praten nu beschikbaar komen in vertaling. Eerder verschenen Otto Ranks interpretatie van de Don Juan-figuur en Hans Sachs' analyse van de keizer Caligula.

Veel plezier heb ik beleefd aan een ander boekje uit de serie Het oceanische gevoel van Sàndor Ferenczi. Ferenczi, Hongaar van geboorte, was een van de briljantste leerlingen van Freud. In de onlangs verschenen biografie van Peter Gay van Freud wordt veel aandacht besteed aan de zeer gecompliceerde vader-zoonrelatie tussen Freud en Ferenczi. Freud was geïntrigeerd door diens speculatieve vermogen. Ferenczi had een grootse verbeeldingskracht en er ging, zo vertelt zijn collega Jones, een suggestieve werking van hem uit. Maar op het einde van Freuds leven bekoelt de verhouding van Ferenczi met Freud. Groot was de ergernis van Freud, toen de Hongaar zich niet meer aan een van de pijlers van de psychoanalytische therapie, de afstandelijke, koele relatie van de psychiater met zijn patiënt, wenste te storen en er zelfs toe overging zijn patiënten te kussen.

Het oceanische gevoel heeft weliswaar Freuds theorie over seksualiteit en de fasering daarvan als basis, maar voor de rest ontspruit alles aan de fantasie en intuïtie van Ferenczi. Een schitterende reeks van hypothesen, de een nog wilder dan de ander, passeert de revue. Onvermoede vergezichten opent hij. Een enkel detail kan bij Ferenczi uitgangspunt zijn voor vérstrekkende hypothesen. Bij hem geldt zeker: ‘Se non è vero, è ben trovato.’ Van enige schroom is bij hem geen sprake. Met instemming haalt hij Goethe aan die ooit eens zei dal een slechte theorie toch altijd beter is dan geen theorie.

Vis

Ferenczi wil een theorie over de geslachtsdaad geven. Die daad is heel wat ingewikkelder dan Piet Grijs ons wil doen geloven. Ferenczi meent dat het bij de geslachtsdaad onze intentie is - zij het partieel - in de moederschoot terug te keren. Het lukt hem om de afzonderlijke processen bij het neuken binnen die regressietheorie een plaats te geven. Deze processen zijn allemaal symboolhandelingen waarin het invidu de lust van het bestaan in de moederschoot, de angst voor de geboorte van de nieuwe lust van het heelhuids doorstaan van dit gevaar doorleeft.

En Ferenczi gaat nog verder, maar het zou te ver voeren hier zijn ejaculeren van hypothesen op de vipet te volgen. Heel in het kort komt zijn theorie er op neer dat het bestaan van de hogere zoogdieren, waaronder de mens, in de moederschoot slechts een herhaling is van de bestaansvorm in de ichtische tijd, toen de mens nog een vis was. Op de meest vernuftige wijze draagt Ferenczi materiaal aan om aan te tonen dat wij allemaal aan een regressie naar de zee onderhevig zijn; we willen allemaal weer terug naar ons element, waar we ons lekker voelen, de zee. En u begrijpt het al: die drang tot regressie naar de moederschoot, die zich bij elke paring weer manifesteert, is in feite ‘thalassale regressiedrang’, van een streven naar het in de oertijd opgegeven bestaan in de zee. Overal is de regressiedrang naar de moederschoot of de zee te bespeuren, meent Ferenczi: bij de paring, bij het slapen gaan en bij de dood.

Het oceanische gevoel kan misschien het best gelezen worden als literaire tekst, als sprookje, waarin de grote raadsels van het leven opgelost zijn. Sinds ik het boekje las, eet ik mijn haring met meer aandacht. Schreef niet Dick Hillenius, die graag over de evolutie van de mens filosofeerde en wel iets zag in de theorie van de mens als ex-vis, in een gedicht ‘De zee is een buik vol embryo's vol roeivoetigen, kopvoetigen, veelvoetigen, vol voeten die 't lopen nog leren moeten’?

■