Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Van de luchtvaart in de logica
Wittgensteins leven terughoudend beschreven

Wittgenstein: A Life Young Ludwig (1889-1921) door Brian McGuinness Uitgever Duckworth, 322 p., f 65,65

Maarten Doorman

Nog maar nauwelijks was Wittgenstein vanuit Noorwegen voor familiebezoek naar Wenen teruggekeerd, of de Eerste Wereldoorlog brak uit. Op 6 augustus volgde de Oostenrijks-Hongaarse oorlogsverklaring aan Rusland en de volgende dag al meldde Wittgenstein zich bij de artillerie aan. Kort daarop voer hij aan boord van een kleine, op de Russen buitgemaakte kanonneerboot over de Weichsel het Russische grondgebied binnen. Wittgenstein had de verantwoordelijkheid voor het zoeklicht, dat bij het vuren, bij nachtelijke reparaties en bij navigatie werd gebruikt. Dit aftastende zoeken en bijlichten vanaf zo'n kwetsbare plaats is symbolisch voor het filosoferen van de jonge Wittgenstein, die onophoudelijk en rusteloos speurde naar de oplossing van een abstract en duister probleem: de vraag naar de verhouding tussen de logische structuur van ons denken en de structuur van de wereld, kortweg de vraag naar wat wij kunnen kennen en wat niet. Zozeer namen deze problemen hem in beslag, dat hij zelfs tijdens veldtochten en ook na de oorlog in een Italiaans krijgsgevangenenkamp aan zijn logische afbeeldingstheorie van de werkelijkheid bleef sleutelen.

Ludwig Wittgenstein werd in 1889 geboren als jongste van een gezin met acht kinderen. Zijn vader, schatrijk geworden in de staalindustrie, was een zelfbewust en eigenzinnig man die zijn kinderen door huisonderwijzers en gouvernantes op liet voeden in plaats van ze naar school te sturen. Het Weense huis van de Wittgensteins kende een rijk cultureel leven. Er was werk te vinden van Rodin en Klimt - de laatste maakte een beroemd geworden portret van Ludwigs zuster - en er werd veel gemusiceerd. Brahms kwam er aan huis en toen later de concertpianist Paul Wittgenstein in de oorlog zijn rechterarm verloor, schreven Strauss en Ravel voor hem muziek voor de linkerhand.

Maar wie denkt dat deze culturele bloei zich in harmonie en geluk voltrok, mag zich het inmiddels tot cliché geworden fin de siècle-karakter van het Wenen van Wittgenstein wel weereens voorde geest halen. Drie van de vier broers van Wittgenstein pleegden zelfmoord. De eerste verdween in het water, de tweede vergiftigde zich in Berlijn en de derde schoot zich later bij de Oostenrijkse nederlaag in 1918 door het hoofd. In hoeverre hier een verstikkende jeugd en een door de dominerende vader veroorzaakt overtrokken plichtsgevoel een rol spelen, is niet helemaal duidelijk; maar ook Ludwig sprak van een akelige kindertijd en ook hij zou zijn leven lang worstelen met de gedachte aan zelfmoord. Misschien zijn hier ook de dood van de controversiële maar door Wittgenstein sterk bewonderde auteur Otto Weiningeren die van de natuurkundige Boltzmann, bij wie hij wilde gaan studeren, van invloed geweest; beiden sloegen (respectievelijk in 1903 en 1906) de hand aan zichzelf.

Op zijn veertiende ging Wittgenstein naar de Realschule in Linz, waar toen curieus genoeg ook Hitler schoolging. Na drie ongelukkige jaren temidden van verachte medescholieren begon hij aan een ingenieursopleiding in Berlijn. Hier kreeg hij belangstelling voor de luchtvaartkunde, een in die tijd geheel nieuw vak. Deze interesse bracht hem naar Engeland, waar hij zich via de vormgeving van propellors steeds meer met de wiskunde, en al spoedig ook met haar grondslagen, bezig ging houden. Zo belandde Wittgenstein van de luchtvaart in de logica. Met de hem zo kenmerkende impulsiviteit bracht hij vanuit Engeland een bezoek aan Frege in Jena. De grondlegger van de moderne logica raadde hem echter aan bij Russell in Cambridge te gaan studeren.

De jonge Wittgenstein

Het duurde niet lang, of Russell ontdekte dat de tweeëntwintigjarige, licht stotteraide ‘Duitse ingenieur’ die steeds bij hem binnenviel en dan furieus op hem inpraatte, geen halve gare was. Beroemd is Russells verslag van zo'n discussie uit deze begintijd over de vraag of zich een neushoorn in de kamer bevond. Toen Wittgenstein dit weigerde te ontkennen keek Russell onder de stoelen en onder het bureau, zonder hem hier echter mee te overtuigen.

Nurks

Die jaren in Cambridge begint zich het werk te vormen dat na de oorlog als Tractatus logico-philosophicus in Engeland zal verschijnen. Hoewel hij in het academisch milieu niet louter meer als een protégé van Russell maar als een werkelijk genie wordt gezien, kan de onconventionele, stuurse en ongezeglijke Wittgenstein er slecht aarden. Alleen de muziek brengthem troost. Hij bezoekt regelmatig concerten. Verder heeft hij een goed muzikaal geheugen; hij fluit hele symfonieën uit zijn hoofd. Soms laat hij zich dan aan de piano begeleiden door zijn vriend Pinsent of de filosoof Moore.

Russell en Wittgenstein werken intensief samen en van een leraar-leerlingverhouding is al snel geen sprake meer. De oudere en meer wereldse Russell en de introverte, nurkse Wittgenstein groeien op den duur echter uit elkaar. In 1913 besluit Wittgenstein zich in Noorwegen terug te trekken en zich in afzondering aan de logica en de kentheorie te wijden.

We zagen al hoe Wittgenstein in de oorlog verzeild raakte. Wat waren zijn motieven om zich vrijwillig aan te melden? Misschien wanhoop over de logische problematiek waarmee hij worstelde, misschien ook zocht hij de dood of op zijn minst het gevaar, om onder zijn drukkende plichtsgevoel en daaraan vastgeklonken schuldbesef uit te komen. Maar het blijft wonderlijk zo'n groot filosoof in de meest vooruitgeschoven posities van het front te zien vechten.

Vaderlandsliefde heeft vermbedelijk ook meegespeeld. Hoe is anders die verbazingwekkende gift van een miljoen kronen te begrijpen, die Wittgenstein in 1916 tijdens verlof in Wenen aan de staat doet, om er een 30 cm houwitser van te kopen? Het is bekend dat hij eerder als mecenas voor kunstenaars als Trakl, Rilke, Kokoschka en Loos is opgetreden, maar hier ging het om een totaalbedrag van honderdduizend kronen. De vaak wat onderbelichte defensiebijdrage geeft zijn vrijgevigheid een heel ander karakter. (Overigens bereikte het geld zijn martiale bestemming niet, omdat voordergelijke giften geen procedure bestond. Het belandde in het keizerlijke Liefdadigheidsfonds en verschrompelde tot een fooi door de razendsnelle inflatie van na de oorlog.)

De oorlog laat nog een andere onverwachte kant van Wittgenstein zien. In zijn jeugd en ook in Cambridge had hij een enorme hekel aan godsdienst betoond. Maar in het begin van de oorlog koopt hij Tolstois verkorte versie van de evangeliën, waarvan hij zeer onder de indruk raakt. Zijn dagboekfragmenten uit die tijd vormen wel een contrast met de Wittgenstein die in Cambridge nog tot zijn afschuw ontdekte dat hij een gesprek met een monnik had gevoerd. In 1916 treffen we hem zelfs in een soort bijbelclubje aan.

Toen Wittgenstein in 1919 uit Italiaanse krijgsgevangenschap terugkeerde, overwoog hij herhaaldelijk priester te worden of in een klooster te gaan. Het manuscript van de Tractatus was inmiddels gereed. Het weinig toegankelijke, technisch-filosofische werk bleek ondanks het voorwoord van de beroemde Russell nog moeilijk bij een Duitse uitgever onder te brengen. Kort daarna verscheen een door Wittgenstein geautoriseerde vertaling in het Engels.

Wittgenstein wendde zich nu van de filosofie af. Hij had aan de hand van een reeks decimaal genummerde en logisch geordende stellingen laten zien, dat we allemaal zinvol over feiten kunnen praten. Over ethiek, godsdienst of metafysica dienen we te zwijgen. Zelfs de Tractatus was, ná begrip ervan, overbodig, meende hij. Zijn stellingen waren sporten van een ladder, en die ladder moest je van je af duwen nadat je er langs omhoog was gekomen (Stelling 6.54).

Hij gaf zijn geld aan zijn familie weg en werd schoolmeester op het Oostenrijkse platteland. Daarmee komt aan het eerste deel van zijn leven en werk een eind.

Futloze mededelingen

De biografie van McGuinness stelt zoveel mogelijk het werk van Wittgenstein centraal. De vraag of Wittgenstein Frege dan wel Russell als eerste ontmoette, of wanneer precies welke gedachte in de Tractatus ontstond, interesseert hem meer dan bij voorbeeld de discussie over Wittgensteins vermeende homoseksualiteit, die met een onbegrijpelijke terughoudendheid in een noot werd weggedrukt. Het voordeel van zijn aanpak is misschien dat de grote hoeveelheid commentaar op de Tractatus nog iets verrijkt wordt. Maar McGuinness' talent om de mooiste anekdotes tot een futloze mededeling te reduceren, doet daar voor de gemiddeld geïnteresseerde lezer veel van af.

Het is begrijpelijk dat een geleerde uit Oxford zich niet te buiten gaat aan speculaties over een hardloopwedstrijd of knokpartij tussen Hitler en Wittgenstein; dat er echter zelfs geen glimlach afkan bij de concertfluitende filosoof, die op vakantie de avonden met zijn vriend Pinsent doorbrengt met bouwwerkjes van dominostenen, is jammer. Misschien is dit het gevolg van de pretentie van dit boek, waar meer dan twintig jaar aan is gewerkt. Het is te hopen dat in het tweede deel een wat lichtere toon wordt aangeslagen. Als een biografie al diepzinnig kan zijn, dan dienen juist de eigenaardigheden van de hoofdpersoon te worden uitgemeten. Maar McGuinness komt zelfs aan de potsierlijkheid van de oppervlakte niet toe.