Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een spookleven gemeubileerd met porselein
‘Utz’, een allegorie van Bruce Chatwin

Utz door Bruce Chatwin Uitgever Jonathan Cape, 154 p., f 42,80

Mariëtte Haveman

Bruce Chatwins boek Utz, dun als het is, gaat over iets dat je met recht de tragiek van het bestaan zou kunnen noemen: het feit dat ‘de kunst’ afgerond, tastbaar, gaaf en ideaal is, althans kan zijn, maar tegelijk ook dood, terwijl ‘het leven’ rafelig, ongrijpbaar, ondoorzichtig en verre van ideaal is, althans in de meeste gevallen, maar toch altijd nog het leven.

Dit feit vormt al een intrigerende factor in Chatwins eigen biografie. Het beeld dat hij daarvan schetste in interviews naar aanleiding van zijn vorige boek The Songlines is bijna al te illustratief: een succesvolle carrière als kunstkenner, halverwege afgebroken door een plotselinge psychosomatische blindheid, die ertoe leidde dat hij een solide positie in de kunstwereld voor het vluchtige maar avontuurlijke reizen verruilde. Uit dat reizen resulteerden drie boeken (een vierde, The Black Hill, had met reizen niets te maken): In Patagonia, The Viceroy of Ouida en The Songlines. Twee van de drie - de eerste twee - kunnen met recht kunstwerken genoemd worden. Daarmee heeft Chatwin zijn probleem op een benijdenswaardige manier opgelost. Het derde. The Songlines is in mijn ogen een mislukt boek, wat onder andere wordt veroorzaakt door het feit dat hij er het reizende leven in rationaliseert en idealiseert op een manier die in het geheel niet met de werkelijkheid overeenstemt.

Chatwin koos voor het leven boven de kunst, maar het proberen heeft hem blijkbaar niet losgelaten. Utz gaat over een man genaamd Kaspar Joachim Utz die de tegenovergestelde strategie volgt. Hij kiest voor de kunst, in zijn geval achttiende-eeuws Meissen-porseiein waarvan hij een spectaculaire collectie weet op te bouwen in zijn Praagse tweekamerflat (uitkijkend, o symboliek, over het oude joodse kerkhof). Bovendien ziet hij kans deze collectie intact te houden tijdens en na de inval van de Sovjets en lukt het hem verschillende malen een uitreisvisum te krijgen onder het mom van een noodzakelijke gezondheidskuur in Vichy. Dit stelt hem in staat zijn verzameling verder uit te breiden. De eerste keer vertrekt hij uit verlangen naar vrijheid en met de bedoeling nooit meer terug te keren, maar tijdens zijn verblijf in het kuuroord voelt hij de hopeloosheid van het bestaan als ‘another middle-aged. Middle European refugee adrift in an unfriendly world’. En hij keert terug, naar het grauwe Praag, naar zijn tweekamerflat vol glanzend porselein en zijn toegewijde huishoudster Maria. Tenslotte sterft hij in 1974 aan een hartaanval. Na zijn dood blijkt de collectie porselein spoorloos verdwenen.

Stille hints

Hiermee heb ik de plot voor een deel verraden, maar dat is in dit geval niet van zoveel belang. Het echte drama schuilt meer in de details, en in de ontknoping. Ik ben niet zo belezen dat ik het kan bewijzen, maar ik heb de indruk dat Chatwin nogal wat citaten in zijn boek verwerkt. Dat is iets wat ook wel bij hem past (net als de eigenaardigheid die hij heeft om zijn ik-figuur in dialogen te laten prijzen voor zijn spitsvondigheid): een dun boekje maken, en dat zo vol mogelijk stoppen met suggesties en stille hints voor de kenner.

Bruce Chatwin
JERRY BAUER

Het past bovendien bij het soort verhaal dat hij met q heeft geschreven. In zijn samenstelling heeft dit boek nog het meeste weg van een sprookje, of allegorie, vol betekenisvol bijwerk, en met de bijbehorende verhaaltechnische clichés: de openingszin (‘An hour before dawn, on March 7th 1974. Kaspar Joachim Utz died of a second and long-expected stroke, in his appartment at no. 5 Siroká Street, overlooking the Old Jewish Cemetery in Prague’; die telkens terugkerende begraafplaats; het bezoek aan een kuuroord en de romantische verwikkelingen daaromtrent; de werkster die eigenlijk een heel andere rol in het leven van de hoofdpersoon blijkt te spelen; het zijn allemaal oude bekende topoi. Zelfs de ingrediënten van het gebouw waar Utz woont (een geur van verrotte koolbladeren, een wegschietende rat, een huilende baby op de tweede verdieping vermengd met de klanken van Dvořáks Slavische dansen op een valse piano, een vrouw in een gebloemde peignoir) horen in die categorie thuis, zoals de meeste andere situatieschetsen in dit boek.

Die nadrukkelijke conventionele verhaalvorm fungeert als een gordijn waarachter de hoofdpersoon tijdens zijn leven verscholen blijft, en daarin schuilt ook het spannende van dit boek. Het verhaal wordt verteld door een journalist die inde zomer van 1967 een week naar Praag gaat voor een onderzoek naar de verzamelwoede van keizer Rudolf II. In plaats van de keizer wordt Utz het object van zijn nieuwsgierigheid - een uiterst ongrijpbaar object, dat wel. Van zijn achtergrond en omgeving worden gedetailleerde beschrijvingen gegeven, compleet met uitgesponnen genealogieën, ook over porselein en verzamelaars komen we veel te weten, maar Utz zelf blijft een schimmige verschijning tussen zijn met spiegels beklede porseleinkasten en achter een al dan niet bestaande snor: ‘Een gezicht zo onbepaald dat het de indruk gaf er niet te zijn. Had hij een snor? Ik ben het vergeten. Met snor, zonder snor: niets zou zijn totaal nondescripte verschijning kunnen veranderen.’ Het uiterlijk van iemand die een spookleven leidt, van iemand die niet helemaal bestaat.

Het is mooi te volgen hoe Utz geleidelijk aan en onwillekeurig toch een gestalte aanneemt, gezien door de ogen van de journalist: scharrelend te midden van zijn verzameling, gebroken Engels sprekend, vergeefs het geluk zoekend in Vichy. De journalist verdwijnt steeds verder naar de achtergrond van zijn veronderstellingen over Utz: diens identificatie met Augustus van Saksen die ook aan Porzellankrankheit leed, zijn veronderstelde pech in de liefde gesublimeerd in de porseleinen figuren, zijn huishoudster en de vrouwelijke weelderigheid van zijn slaapvertrek. Pas na zijn dood komt de waarheid omtrent deze gegevens aan het licht. Die waarheid wijkt nogal af van de gestalte zoals die in de loop van het boek is gevormd...

Het enige wat in dit mooie, geheimzinnige verhaal niet wordt opgehelderd is de verdwijning van het porselein, maar de ik-figuur heeft zijn vermoedens. Misschien heeft Utz het leven uiteindelijk toch voor de kunst laten gaan (en misschien is het ook iets heel anders, veel banalers wat de verklaring voor die verdwijning vormt). Het leven is nooit zo mooi afgerond en tastbaar als de kunst. Tegelijk krijgt datzelfde leven pas een vaste vorm nadat het een herinnering is geworden - een sprookje, een allegorie.

■