Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Knullige knokploegen

De wonderlijkste seksuele voorkeur waarvan ik ooit hoorde is die voor een vrouw met een houten linkerbeen. De miljonair Alfred A. Haighton schijnt driemaal de gelukkige echtgenoot te zijn geweest van een vrouw met een dergelijk gebrek. De eerste twee haden kennelijk ook verder hun mankementen, want ze stierven vroeg. Maar wederom wist Haighton aan zijn behoefte te voldoen: tijdens een lange reis door Duitsland vond hij opnieuw een trouwlustige juffrouw op één been. Andere voorkeuren van Alfred Haighton beoordelen we tegenwoordig met minder welwillendheid: hij omarmde vanaf het eerste begin het fascisme. Haighton was betrokken bij alle mogelijke vroeg-fascistische splintergroepen, meestal als geldschieter. Hij is ook een van de hoofdrolspelers - zij het op de achtergrond - in De actualisten. De kinderjaren van het georganiseerd fascisme in Nederland 1923-1924 door J.L. van der Pauw (Sijthoff, 140 p., f 24,50). Het Verbond van Actualisten heeft in de Nederlandse politieke situatie nauwelijks een rol van betekenis gespeeld. De omvang is door de leden zelf altijd erg overdreven. Meer dan tweeduizend leden heeft het VvA nooit geteld. Het bleef bij provocaties en pogingen bijvoorbeeld socialistische stakingen te ondermijnen door ‘onderkruipers’ te ronselen. In het licht van de situatie in 1923-1924 zijn de actualisten niet meer dan een zielig aandoend troepje rechtse ontevredenen, die in hun provocaties en ontevredenheid trouwens vaak nauwelijks te onderscheiden waren van de anarchisten. Vele anarchisten zouden zich dan ook korte of langere tijd tot het fascisme verklaren. In de ‘daad’, het slopen van de gevestigde maatschappij voor wat een nieuwe samenleving leek, leek het fascisme dicht bij hun eigen streven te liggen. Zo werd Erich Wichman van anarchist verklaard fascist, ook al laat zijn vroege dood (1928) ons raden naar het verdere verloop van zijn denkbeelden. En het Rotterdamse raadslid voor de (o.a. door Wichman opgerichte) Rapaillepartij, Coremans, heeft vele contacten gehad met de actualisten, ook al bleef hij op afstand.

Succes heeft het Verbond van Actualisten nauwelijks gehad. De acties van de actualistische knokploegen mislukten vaak, het Verbond ging ten onder in knulligheden en leegloop. De ‘daad’ stond voorop, gedachtenleven en theorievorming om het VvA tot een eenheid te smeden waren er niet. De treffendste typering levert Van der Pauw als hij het uittreden van een van de leden beschrijft: ‘Hij zou het actualisme in 1924 vaarwel zeggen en uiteindelijk terechtkomen in de daaraan zo verwante wereld van het variété.’ Toch vinden we in het VvA namen die later in weinig vermakelijk verband zouden opduiken: Jan Baars, Sinclair de Rochemont, Van Geelkerken.

De interessantste figuur blijft echter de man op de achtergrond: Alfred Haighton. Hij ging al in 1923 op bezoek bij Hitler en Mussolini. Dat zijn derde vrouw joods was, hinderde hem niet zich te ontwikkelen tot wat Van der Pauw ‘een giftige antisemiet’ noemt. Hij maakt deel uit van vrijwel alle fascistische groeperingen die Nederland heeft gekend: VvA, N.S.N.A.P., Zwart Front, Nationaal Front, et cetera. Haighton was een rusteloos mens: hij reisde drie keer de wereld rond en zocht een tijdlang zijn zieleheil in het boeddhisme. Ook zijn geloof in Hitler was niet rotsvast. Na een aanvankelijke sympathie was hij in 1933 fel tegenstander, om in 1940 het nationaal-socialisme weer in alle consequenties te omhelzen. Schrijven deed Alfred Haighton ook. Hij publiceerde een bundel Verzen en een roman Successie en wist zich in de redactie van de kwijnende Nieuwe Gids in te kopen, dat hij ‘deutschfreundlich’ naar het onvermijdelijke einde voerde in 1945.

AJ