Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Erlkönig in Indië
Onheilspellende verhalen van Ernst Braches

Nachtboog door Ernst Braches Uitgever Meulenhoff, 107 p., f 27,50

Peter van Zonneveld

‘Erlkönig blijft ons bezighouden. De gedoemde kleine zoon, de arme vader, de verlokkingen en bedreigingen van de vorst der duisternis, ze vervullen ons met afkeer, angst, mededogen en machteloze woede. Erlkönig is de vervolger in de nacht, de duistere kinderlokker. Ridder, dood en duivel spannen samen tegen het weerloze en ongerepte.’

Zo begon Ernst Braches zes jaar geleden zijn opmerkelijke analyse van Goethes bekende gedicht over de vader die met zijn stervend kind in de armen door een onheilspellende duisternis rijdt. Aan dit artikel, verschenen in NRC Handelsblad, moest ik denken bij het lezen van de bundel Nachtboog, Braches' verhalendebuut. Ook hier gaat het om de dreiging van de nacht, de strijd van het verderf tegen het ongerepte en de liefde voor kleine jongens. Over dit laatste aspect schreef Braches in 1982: ‘Dat is een onderwerp waarmee de Westerse cultuur het in deze eeuw moeilijk heeft.’

Indië is het decor waartegen zes van de zeven verhalen zich afspelen, het land ook waar Ernst Braches, geboren te Padang in 1930, zijn jeugd doorbracht. Hoewel het in de zeven verhalen niet steeds om dezelfde hoofdpersoon lijkt te gaan, kun je toch vaststellen dat zij min of meer chronologisch geordend zijn. Het laatste verhaal speelt in het Nederland van vlak na de orlog, het op een na laatste in Indië.

In 1986 hield Ernst Braches een lezing ‘Over het vergeten’, waarin hij zich uitsprak over de reconstructie van het verleden. Het ging daarbij om het oproepen van herinneringen aan de oorlogstijd, aan de periode die hij als jongen doorbracht in een kamp van de Japanners op Bomeo. In deze lezing, gepubliceerd in het tijdschrift Indische Letteren 1986, nr. 3, bracht hij verslag uit van vraaggesprekken die hij, vele jaren later, met lotgenoten voerde. Er staat een passage in die direct verband houdt met de wijze waarop Nachtboog geschreven is:

‘Ik leerde me te richten op omgeving, tot het bijkomstige, het alledaagse, het triviale, op dat wat zij onbelangrijk vonden. Tot mijn verbazing bleek het op die manier mogelijk uit de losse gesprekken een gedetailleerd inzicht te verwerven over de geografie van de slaapplaats, de kamer, het huis, de weg, het kamp. Ik hoorde langzamerhand welke planten er groeiden, welke fauna in het kamp leefde. Ook leerde ik de mensen kennen, vernam typerende eigenaardigheden en anekdoten. De gebeurtenissen kwamen dan vanzelf in hun natuurlijk verband. Het zwartwit maakte plaats voor het genuanceerde beeld van een schijnbaar ontoegankelijk verleden.’

In welke mate de verhalen in Nachtboog autobiografisch zijn, kan ik niet beoordelen, maar zeker is, dat Braches er zijn eigen jeugdherinneringen aan Indië in heeft verwerkt. Hij lijkt daarbij te werk te zijn gegaan volgens het procédé dat hij in zijn lezing beschreef. Dankzij een grote hoeveelheid ‘bijkomstige’ details wordt een sterke suggestie van historische werkelijkheid opgeroepen, die meer diepte geeft aan de fictieve elementen die hier ook een rol spelen. Niet voor niets is er aan het eind van het eerste verhaal sprake van een angel, die ‘de herinnering in het fluweel van het geheugen (heeft) geëtst’.

Ernst Braches
GEORGE VERBERNE

Het gaat daarbij niet alleen om schokkende gebeurtenissen, maar ook om observaties als: ‘De koetsier hurkt tegen de geteerde onderrand van de muur en rookt zijn strootje’, en ‘Hij haalt de stok van onder de dissel vandaan, die hij daar heeft neergezet zodat de last van het wagentje niet op het paardje drukt.’ Overtuigend ook is de volgende passage: ‘Ik zag onder de bomen het huis. Onkruid overwoekerde de rozen in de gekalkte potten. Over de einden van dorre stelen bungelden eierschalen in de middagwind, die onder het verzwakte pannendak het venushaar deed trillen. Caladiumbladeren schommelden naast het trapje dat naar de voorgalerij voerde.’

De kern van deze bundel wordt echter gevormd door het Erlkönigmotief: de liefde tussen een man en een kind, die bedreigd wordt door de boze buitenwereld. De meeste verhalen worden verteld vanuit het kind, al wordt dit perspectief niet voortdurend toegepast. Zo opent het eerste verhaal, ‘Het onuitwisbare’, met een beschrijving van een gruwelijk, maar in het vage gehouden voorval waarbij twee naakte Europese jongetjes in een waterput het mikpunt worden van de agressie der inheemse bevolking. Met het zinnetje ‘We zwijgen’ verschuift het perspectief opeens naar de slachtoffers zelf.

In het tweede verhaal, overeen begrafenis in de stromende regen, wordt al iets zichtbaar van de liefde die een ‘vreemdeling’ koestert voor een wees geworden jongetje. Nadat het ventje in het daarop volgende verhaal is verwijderd van een kostschool in de bergen, wordt het herenigd met de vreemdeling, die Ab blijkt te heten. Het toneel is dan verschoven naar de vervallen buitenplaats Waloedjeng, waar de volwassen Claude een onstuimige relatie onderhoudt met het schaamteloze, negenjarige meisje Violet en de morsige, als arts optredende Majoor het jongetje aan een medisch onderzoek onderwerpt. ‘Virgo’, zoals het kind daarna wordt genoemd, ziet zich dan geconfronteerd met de seksuele agressie van de halfdebiele Karl, waarna het kind troost zoekt en vindt bij de aanbeden Ab.

Nachtmerrie-achtig

Een dergelijke samenvatting van de gebeurtenissen klinkt absurd en doet daardoor afbreuk aan de indringende manier waarop dit verhaal verteld wordt. Net als de overige verhalen geeft het slechts bij herhaalde lezing iets van zijn geheimen prijs. Zo blijken de elementen ‘water’ en ‘vuur’, onder meer in de vorm van nachtelijke zwempartijen en het roken van sigaretten, een sterk symbolische betekenis te bezitten.

Braches schrijft verzorgd, soms té gestileerd proza, dat tegelijk een tegenwicht vormt voor de brute directheid van wát er verteld wordt. Er zijn passages die je als lezer niet zult vergeten; ze lijken inderdaad met een angel in het fluweel van je geheugen te worden geëtst. De tegenstelling tussen het schone en gruwelijke, tussen warmte en tederheid aan de ene, en het smerige en gewelddadige aan de andere kant, geeft aan zijn verhalen een eigen karakter. Dat contrast was ook al te vinden in de titel van Braches' studie over Henry James, Engel en afgrond, een boek dat thematisch eveneens met Nachtboog samenhangt. En bovendien krijgt die oppositie natuurlijk ook gestalte in het Erlkönigmotief.

Het onheilspellende van het nachtelijk duister in Goethes gedicht wordt in deze bundel op vele plaatsen verwoord. Zo is er een passage waarin Ab, die met het kind het bed deelt, opeens wakker schrikt en een nachtmerrie-achtige ervaring weergeeft waarin een slang de hoofdrol lijkt te spelen: ‘Ik richtte me langzaam op. Schaduwen vergleden over het klamboegaas. Ik volgde het tasten van het grijzige schijnsel. Ik volgde de bewegingen die vervloeiden. Ze vormden zich uit het onbestemde en golfden aan in een stroom gevoed uit het onnoemelijk donker dat over het kind lag. Ze lieten zich daaruit in grillige bewegingen wegkronkelen. Een gitzwart wier wiegde. Het stroomde er traag, het golfde en vloeide, het boog neer en richtte zich op, het strekte zich en trok zich terug. Nachtzwart glom het terwijl het als een schaduw tussen de schaduwen bewoog. Toen zocht het een uitweg. Het verhief een smalle kop in het schimmige licht dat over de klamboe streek. Het gleed over het kind. Het boog weg naar de diepte. Kronkeling na kronkeling ontwond zich glanzend. De klamboe spande en trilde terwijl het naar de vloer zonk en verdween.’

Dit fragment is afkomstig uit het verhaal ‘De ogen van de nacht’, een titel die weer doet denken aan een ander gedicht van Goethe, Willkommen und Abschied, ook alweer over een nachtelijke tocht te paard: ‘Wo Finstemis aus dem Gestrauche / Mit hundert schwarzen Augen sah.’ Het meest letterlijk keert het Erlkönigmotief echter terug wanneer Ab het doodsbange kind meeneemt voor een tocht op de motor, door de bergen. Het is een van de mooiste passages uit deze fascinerende bundel: ‘Hoe vaak en in hoeveel toonaarden heb ik hem niet gevraagd of wij terug zouden gaan? Telkens schudde hij van nee. Tenslotte was me duidelijk dat hij maar één ding verlangde: te rijden. Alleen de bezeten rit leek hem te ontspannen. Als wij letterlijk voortvlogen zag ik in de spiegel de koperen krulletjes van de kleine demon achter mijn klapperende hemdsmouwen opduiken. Hij glimlachte dan met gesloten ogen. Hij was het die me urenlang als een bezetene voortdreef. Hij was het die pas na zonsondergang toeliet dat we achter de gele lichtkegel de benauwde hitte van de donkere weg onder de bamboe weer opreden.’

■