Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Er loeit een stier in de schoorsteen
De animistische wereld van Charlotte Mutsaers

De markiezin door Charlotte Mutsaers Uitgever Meulenhoff, 142 p., f 22,50

Carel Peeters

De wereld van het blikken speelgoed heeft alles van de echte wereld, alleen is alles van blik. Blikken auto's, blikken boten, blikken draaimolens, blikken beesten, blikken hondjes, blikken paardjes, blikken meneren van de post, blikken blikslagers, blikken kapiteins met blikken matrozen in de blikken kraaienesten. Alles echt. Wanneer dit alles in werking gesteld wordt en gaat bewegen wordt het allemaal nog verbazingwekkender: de martiale kapitein op zijn martiale schip beweegt zijn arm (alsof hij het altijd voor het eerst doet) blikkerig naar boven en houdt steeds zijn hand een fractie van een seconde boven zijn ogen om uit te kijken over de vervaarlijke zee.

De wereld van het blikken speelgoed is een van die werelden die de echte wereld belachelijk lijken te maken; het is een groteske imitatie van die wereld en tegelijk een ironisch commentaar. Al die blikken bewegingen, gecombineerd met die verstarde uitdrukkingen op de gezichten; het is alsof de wereld achter haar rug nageaapt wordt. Een vergelijkbare wereld der dingen bevindt zich in het werk van Charlotte Mutsaers: met zorgvuldige intuïtie uitgezochte voorwerpen, dieren en figuren krijgen daarin een ander leven ingeblazen dat ze niet gewend zijn. Nu moeten ze dienstbaar zijn aan de fantasie van Charlotte Mutsaers. In haar boek Hazepeper treden Napoleon en zijn steek op, een komkommer (als een fier zakenmannetje) en een haas als zodanig (als onweerstaanbare verschijning).

In De markiezin komen ook voorwerpen voor die iets vertolken dat als een commentaar op de werkelijkheid kan worden beschouwd. Een zeker iemand krijgt in het begin van het boek op een eerste kerstdag bezoek van iemand die erin slaagt binnen vijf minuten de dertig mooiste voorwerpen in huis aan te wijzen. Dat feit werkt als een verrassend bewijs: dit móet iemand zijn naar het hart van de gastvrouw. ‘Ja,’ schreef Fritzi Harmsen van Beek als inleiding bij de catalogus van Charlotte Mutsaers' tentoonstelling in het Gemeentemuseum Arnhem in 1985, ‘onze eerste ontmoeting was geen kennismaking, maar een herkenning.’ Dat het in De markiezin gaat om Charlotte Mutsaers en Fritzi Harmsen van Beek wordt bewezen door de vermelding van de laatste dat ze allebei ‘werkelijk dol zijn op de bespottelijke schoonheid van het antieke Franse chanson Madame la Marquise.’ Met de tekst van dat chanson begint De markiezin, om de toon te zetten. Immers in dat lied verklaart de bediende James tegenover de markiezin die om vijf uur uit was gegaan, dat alles goed gaat (‘tout va très bien, Madame la Marquise’), behalve dat er verschrikkelijke dingen gebeuren en gebeurd zijn. Dat is kennelijk de juiste geest voor Charlotte Mutsaers, want ook in De markiezin worden verschrikkelijke herinneringen opgehaald, maar alles gaat nochtans goed. Het gaat goed omdat Mutsaers (om de niet genoemde vertelster maar zo te noemen) bij voorbeeld als kind al bedacht dat zij minstens ‘een kapitein van puur graniet’ nodig had om langs de klippen te zeilen die het leven scheen op te werpen. De rustieke wereld van haar jeugd met haar veranderlijke verrassingen (prachtig samengevat in anderhalve pagina in het hoofdstukje ‘Pantserkruiser’) denkt zij als tienjarige alleen te kunnen bestrijden door ‘een hemelhoog oorlogsschip dat zich met zijn loodgrijze flanken een weg breekt door een slapende stad.’

Charlotte Mutsaers
tekening Siegfried Woldhek

Hybridisch

In De markiezin ontmoeten twee verwante vrouwen elkaar. De een woont ergens afgelegen en komt niet graag buiten. Maar dat is geen bezwaar, want om dat probleem op te lossen bestaat de telefoon. Om en om zijn de twee vrouwen in De markiezin aan het woord, de een met haar telefonische monoloog, de ander met haar herinneringen. De wereld van Charlotte Mutsaers is een even lieflijke als grimmige: hybridisch. In een schijnbaar idyllische sfeer gebeuren daarin dingen die uit de sprookjes van Grimm afkomstig zijn en er worden even sprookjesachtige remedies voor aangedragen, zoals die parodie van een granieten kapitein. De stukjes van Mutsaers zijn anekdotische flarden, gevist uit haar herinnering en vanuit een originele hoek bekeken. Ze hebben allemaal een bizarre, vervaarlijke, ontgoochelende kant, maar (à la de markiezin) laconiek beschreven. Het is een animistische wereld, want alle levenloze voorwerpen krijgen de geest (zoals de ‘varkensleren harmonikatas’) of worden vergeleken met iets levends, zoals het begin van het stukje over het noodweer dat de watersnood inluidt: ‘Er wordt onophoudelijk aan de deur gerammeld. Hele kudden schapen roffelen met doffe hoefjes over het dak. Boven op zolder laten ze de ene badkuip na de andere leeglopen. Met de bezems slaan ze op de ramen. Er loeit een stier in de schoorsteen. En waarom fluisteren ze achter het behang?’ De herinneringen van Mutsaers zijn stuk voor stuk beschrijvingen van ontgoochelingen: ze dacht dat het anders was, maar de liefde blijkt veel gewriemel en gehannes, de vader houdt haar voor een onnozele (hij geeft haar een briefje voor de politie mee als ze alleen naar een andere stad gaat: ‘Dit is mijn dochter. Zij heeft een verdwaalmanie net als haar moeder’), ooms die vreemd doen, water in een kruik dat ook voor de thee wordt gebruikt. Deze onverwachte en grillige sprongen van het leven worden in het Russisch skatsjok genoemd, een woord waarvan Mutsaers aan het begin haar eigen verklaring geeft.

Door deze herinneringen loopt een anekdotisch verhaal over de vader dat enige onnadrukkelijke nostalgie bevat, wars van melodrama, want daar hield die vader ook helemaal niet van. Zijn sterfbed, waarover in drie stukjes wordt verteld, is er een van ingehouden zwarte humor. De telefonische berichten van de nieuwe vriendin ver in het land, hebben een verwante eigenzinnige toon. Zoals het stukje ‘Balance of power’ dat waard is in zijn geheel geciteerd te worden: ‘- Als het waar is dat je de hele mensheid op kunt delen in beulen en slachtoffers, dan vraag ik jou: Waar staan wij eigenlijk?

Maar ik hoef het je niet te vragen, want het antwoord weet ik allang: Wij zijn onze eigen beul (des te erger voor het slachtoffer) en ons eigen slachtoffer (des te erger voor de beul). Het voordeel hiervan is dat de weegschaal tenminste niet door zal slaan. Nooit zal jij mijn beul kunnen worden en ik jouw slachtoffer of jij mijn slachtoffer en ik jouw beul.

Niet dat dit nu meteen tot onze grote versmelting hoeft te leiden, maar in het kader van onze betrekkingen is het wat je noemt mooi meegenomen, want zeg nou zelf: Wij zijn toch precies even dol op wolven als op lammetjes?’

Wanneer de twee elkaar uiteindelijk weer eens zien (aan het slot van De markiezin), versmelten ze wel degelijk, want ze hebben zoveel met elkaar gemeen dat het soms moeilijk is ze uit elkaar te houden. In het laatste stukje is het ook niet meer duidelijk wie wie is. Zeker is dat ze allebei heel erg aan voorwerpen en dingen hechten en daarin eigenlijk hun leven willen projecteren, omdat de dingen blijven en het vlees tot stof vergaat. In dit vergaan van mensen, en het blijven van de dingen, zit een geheim van De markiezin dat ik niet heb kunnen oplossen. Het geheim gaat terug tot een opmerking van de Franse dichter Paul Valéry, gemaakt tegenover André Breton, die hem gebruikte in zijn Surrealistisch manifest van 1924. Valéry had gezegd dat men een roman nooit kon beginnen met de zin: ‘De markiezin ging om vijf uur uit.’ Er is iets met de tijd in deze zin. Harry Mulisch werd er zo door geïntrigeerd dat hij er in zijn boek De toekomst van gisteren een even scherpzinnige als verstrekkende verhandeling over ten beste gaf. Is de markiezin onsterfelijk? In ieder geval is De markiezin een origineel bedacht en geschreven werkje, een laconiek commentaar in woorden-/dingen.

■