Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Diabolische fantasieën van een kamerverhuurster
Schuld en boete in novelle van Brakman

Heer op kamer door Willem Brakman Uitgever Querido, 134 p., f 28,50

Wim Vogel

Brakman lezen blijft fascinerend! Als je je voorneemt je eerst op het verhaal te concentreren, merk je al na een paar bladzijden dat je toch weer wordt meegesleept door zijn virtuoze stijl. Houd je vooral die in de gaten dan dwingen verwijzingen, parallellen en de vragen die opkomen je terug naar het verhaal. Een novelle noemt hij zijn nieuwste publikatie, zijn veertiende in dit decennium. Gezien de Omvang klopt dat. Heer op kamer telt honderdvierendertig bladzijden die door hun complexiteit dwingen tot terugbladeren, tot herlezen zodat de novelle uitdijt tot een meesterlijke psychologische roman waarvan een sluitende interpretatie nooit eenvoudig is.

Brakmans personages communiceren vooral met zichzelf en in zichzelf. Hun mompelende monologen, hun besmuikte terzijdes, briljant van stijl en rijk aan beelden, staan in geen verhouding tot hun gebrekkige conversatie. Die verbale maskerade is hun houvast. Zij geven zich moeizaam prijs aan de lezer die naar greintjes werkelijkheid speurt in morbide fantasieën. Het zijn ook altijd geïsoleerde mensen die verlost willen worden uit hun eenzaamheid en die in het gevecht tegen de tijd er achter komen dat de dood de enige verlosser is. Een weerzinwekkende maar onvermijdelijke zekerheid die daardoor juist fascineert.

Van Ms. Barlow wordt al meteen in het begin gezegd dat ‘de tijd verraderlijk aan haar voorbij geslopen was’, dat ‘die slinkse kwast haar (van alles) had ontfutseld’, dat zij ‘de tijd een onbetrouwbare sluiper en dief’ vindt. Jarenlang heeft zij een dienend leven geleid als huishoudster. In de novelle vindt zij zichzelf terug als een alleenstaande vrouw die in het troosteloze East End in Londen zonder succes kamers probeert te verhuren. Het voortdurende alleen zijn, het grote en kille huis, de armoedige buurt en de actualiteit verontrusten haar zeer. Juist in haar buurt wordt een aantal vrouwen het slachtoffer van een gruwelijke roofmoordenaar. De Jack de Ripper-achtige dader takelt de vrouwen vreselijk toe: ‘Haar losgesneden borsten, leeggerukte buik, die hele brij van uitwerpselen en stolsels.’

In haar angst zelf een volgend slachtoffer te zijn, voelt Ms. Barlow zich verwant aan de vos, afgebeeld op een groot schilderij in Clavering House, het landhuis waar zij vroeger diende, die voor zijn belagers wegkruipt in zijn hol, ‘een en al weggedoken en luisterende angst’. Een vos blijft slim, ook Ms. Barlow zoekt en vindt een geheime gang. Het dualistische van haar eigen dood projecteert zij in twee personen: Mr. Boldero en Mr. Stub. De eerste huurt bij haar een kamer, de tweede is politiefunctionaris die, op zoek naar de roofmoordenaar, in zijn buurtonderzoek ook haar huis betrekt. Bestaan beide heren? Is Boldero de gezochte misdadiger? Verdenkt Stub Ms. Barlow er soms van? Weinig is in dit verhaal onmogelijk. Ik houd het er maar op dat het duo net zo bestaat als Sinterklaas. Boldero is de incarnatie van het kwaad dat Ms. Barlow in haar leven en in zichzelf tegenkomt; Stub vervult haar verlangen naar genegenheid, naar aandacht. Zij bestaan doordat zij gefantaseerd worden en ze in hen gelooft. Haar vervoering sleept ook de lezer mee.

Roofmoordenaar

Er dient iets gezegd te worden over het bezit van onze hospita. Een eenzame, oudere vrouw die er niet in slaagt haar kamers te verhuren, raakte zeker in het Londen van de vorige eeuw snel in financiële moeilijkheden. Haar appeltjes voor de dorst heeft zij dan ook gestolen. In Clavering House komt zij er toevallig achter dat de minnaar van de dochter des huizes, Mr. Hearn, een dief en misschien ook nog wel een roofmoordenaar is. Voordat de politie hem arresteert, eigent zij zich een deel van de buit toe. Als Hearn later opgeknoopt wordt, weet hij nog net te mompelen ‘dat hij om de tuin was geleid’ door iemand ‘die hem dienend was toegedaan’.

Willem Brakman
BERT NIENHUIS

Door dat verleden weet Ms. Barlow zich een gevangene van eigen dualismen. Haar ‘heilige angst voor armoede’ maakt haar tot een gierige dievegge. Haar schuldgevoel stimuleert haar fantasieën over boetedoening die zij alvast maar projecteert in een dodelijke angst voor andere mensen, in de gruwelijke leegte van haar eigen huis. Geen wonder dat in datzelfde huis schuld en boete menselijke vormen aannemen. Boldero en Stub zijn zelfs te zien als twee kanten van de Christusfiguur waarbij Boldero door zijn maniakale gesnuffel in de bijbel waarin hij het verhaal over de profeet Jona leest en herleest de angst en de straf vertegenwoordigt, de veel menselijker Stub de mildheid en de vergiffenis. Niet voor niets noemt Brakman zijn negentiende-eeuwse dame een ‘kamerverhurende mystica’ die het in haar ‘kosmische verlatenheid’ maar moet zien te redden.

De laatste zinnen van Brakman, het is eerder opgemerkt, betekenen veel. Uiteindelijk wordt Ms. Barlow in haar diabolische fantasieën gestoord door twee wel zeer reële detectives ‘die zich met de gebruikelijke verachtende beleefdheid voorstelden als Kettle en Duck’. Zij ontluisteren de kamer van Boldero en daardoor haar hersenspinsels. ‘Alles wat ze over de kamer had gemeend, verondersteld, vermoed of voorzichtigheidshalve afgetast vloog achterna gehoond door de lucht.’ Als de detectives evenwel ook vragen stellen, raken ook zij, en met hen opnieuw de lezer, in de ban van haar gedetailleerde antwoorden. Haar illusie blijft intact, al haar geld blijkt er ook nog te zijn en, al kost het enige moeite, ook Boldero en Stub zijn er nog. Ze ‘sloeg de handen voor het gezicht en zei: “Oh Mr. Boldero...” Het klonk zo gesmoord dat ze de handen wat liet wijken voor het daarop volgende: “Ach. Mr Stub...” Goed, het oog is de beschouwing altijd een stapje voor, aan de andere kant kan men ook geen twee dingen tegelijk zeggen. In ieder geval, dat was de volgorde.’

Heer op kamer is een spannend verhaal, prachtig geschreven. In de Boekenbijlage van vorige week schreef Jacques Kruithof dat iedereen die Nederlands leest eigenlijk Een ongenode gast van Gerrit Krol zou moeten leven. Als u toch naar de boekwinkel gaat, koopt u dan meteen deze novelle van Brakman.

■