Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Met geest begiftigde eendagsvliegen
Meeslepende ideeënroman van A.F.Th. van der Heijden

Het leven uit een dag door A.F.Th. van der Heijden Uitgever Querido, 238 p., f 15,-, gebonden f 34,50

Frans de Rover

De metamorfose van Patrizio Canaponi in A.F.Th. van der Heijden vervulde mij indertijd - we schreven 1983 - met angstige voorgevoelens. Zou het zo groots en ambitieus opgezette werk De tandloze tijd met de minutieus-realistische, bijna naturalistische beschrijvingen de barokke, maniëristische Canaponi voorgoed naar de achtergrond dringen? Ik had op dat moment al heimwee naar de stilistisch en thematisch vaak bizarre wereld van Canaponi. De tot nu toe verschenen proloog en twee omvangrijke delen van wat als trilogie is aangekondigd, logenstraften gelukkig mijn voorgevoelens: ook binnen een realistische vastlegging van een ontwikkeling in en van ‘tijd’ bleken (uit)vluchten in de verbeelding mogelijk. Van der Heijden verloochende zijn alter ego Canaponi niet; in verschillende interviews benadrukte hij dat de Canaponi-literatuur ontstond terwijl (verder) geschreven werd aan de trilogie: een intermezzo om de pols stilistisch vaardig te houden wellicht. Het blijkt inmiddels de geëigende werkwijze van de schrijver pur sang Van der Heijden. In 1986 verscheen De sandwich: een requiem, een verhaal dat weliswaar losstond Van De tandeloze tijd, maar dat er toch qua sfeer en locatie mee verbonden was. Voor het volgend voorjaar is de roman Advocaat van de hanen aangekondigd: de inspiratie daarvoor schijnt te komen uit de tragische gebeurtenissen rondom de Amsterdamse kraker Hans Kok. En nu is er dan Het leven uit een dag: een roman die ogenschijnlijk geen directe relatie onderhoudt met de actualiteit of met de trilogie. Ogenschijnlijk, want Van der Heijden heeft zich ontpopt als een schrijver die een oeuvre bouwt waarin alles met alles samenhangt onder het overkoepelend thema van ‘de tijd’. In de trilogie is dat ‘leven in de breedte’; iedere minuut zo rijk van herinnering en ervaring maken dat die niet ten einde kan of lijkt te komen.

Het leven uit een dag is gebaseerd op een inval, een idee: stel dat het leven van een mens slechts één etmaal zou duren, hoe zouden wij dan de daaruit volgende eenmaligheid van alle gebeurtenissen ervaren? De mens als een met geest begiftigde eendagsvlieg; ‘de zon komt op, de zon gaat onder / langzaam telt de oude boer zijn kloten’ (Buddingh') - de elementen en de genitaliën spelen een hoofdrol in Van der Heijdens roman. Dat de roman van een dergelijk idee of beter: van een dergelijke hypothese uitgaat, impliceert een bepaalde leeswijze. Wie, zoals de criticus K.L. Poll recent in NRC Handelsblad, in een dergelijk verhaal op zoek gaat naar psychologische diepgang van personages, komt bedrogen uit. Ergo: die manifesteert zich als een onervaren en slecht lezer van literatuur an sich omdat hij zich geen rekenschap geeft van literaire genres. Was Vrouwtje Piggelmee niet te groot om te leven in een Keuls potje? Absurde vraag. Het gaat om de vraag: wil ik als lezer voor de tijd van het verhaal (de leestijd) accepteren dat Vrouwtje Piggelmee in een Keuls potje woont? Het gaat bij Van der Heijdens roman om de vraag: wil ik accepteren dat mensen slechts een etmaal leven? Aanvankelijk beantwoordde ik die vraag met reserve. Ik houd niet (meer) van sprookjes, ik houd nog minder van wat heet ‘science fiction’. Maar ik houd in literatuur van de uitwerking, van de verbeelding van een idee en Van der Heijdens idee past in zijn obsessie door tijd. In een verhaal als dit kén daar dan zelfs geen psychologische diepgang aan te pas komen: daarvoor is het te ‘onrealistisch’ van opzet. De verhaalpersonages zijn de pionnen waarmee de schrijver schuift op het schaakbord van zijn tekst: zijn hele spel en vooral zijn laatste stelling is een uitspraak over de wereld. Van der Heijden houdt zich aan deze regels. Opeen sublieme wijze manoeuvreert hij zijn personages door een imaginaire wereld die allengs ‘normaler’ wordt. Want dat was de vreemde ervaring bij het lezen: op een gegeven moment vergeet je de absurditeit van het gegeven en accepteer je wat er in die wereld gebeurt met de mensen die daar rondlopen.

A.F.Th. van der Heijden, tekening Siegfried Woldhek

Moment suprême

Eendagsmensen: in die wereld wordt de geboorte van Benny Wult door niets minder dan een orakelspreuk begeleid - ‘Ik zie, weet u, een grote liefde voor uw zoon in het verschiet (...) Een liefde even onvermijdelijk als... als het treffen van donder en bliksem tijdens een onweer. Hij hier, die schrokop, natuurlijk als de donder gedacht. Dan kan zijn geliefde als het licht optreden.’ In het uur dat hij volwassen wordt, raakt Benny, inmiddels een aantrekkelijke luchtmachtpiloot, verliefd op de studente Gini Trades. Slechts éénmaal - want dat is immers de beperking die dit ‘idee’ aan de romanwereld oplegt - zullen zij de liefdesdaad kunnen voltrekken. Dat moment suprême moet door de absolute onherhaalbaarheid ervan een letterlijk absoluut moment worden. Van der Heijden schrijft met veel vertedering en ironische charme (het blijft tenslotte toch een gekke wereld waarin je ieder uur weer een paar jaar ouder wordt) hiernaar toe.

Wat misschien aanvankelijk een puur biologische daad is, wordt door Benny en Gini als zo'n zoet gebeuren ervaren, dat daarna geen einde zou mogen komen. Ze ontdekken wat lust is. ‘Het was de troost, en tegelijk de misleiding, van de lust, want lust bedwelmt het denken, en verleidt alleen tot gedachten aan meer lust.’ Het zijn die gedachten aan meer lust die een motoriek in het verhaal in gang zetten: de intensiteit van die eenmalige liefdesdaad was enorm maar zou het liefdesgenot niet juist intenser ondergaan worden als er vergelijking mogelijk is, als het een relatief genot is?

Om op deze vragen een antwoord te kunnen geven, haalt Van der Heijden een inventieve truc uit: hij geeft zijn verhaalwereld een metafysische ‘bovenbouw’ compleet met hemel en hel. Als schooljongen heeft Benny van een priester uitleg van de begrippen zoals beschreven in De Boeken gehad. In de hemel van de eendagsmensen speelt het bestaan zich in een nagenoeg ondeelbaar en subliem moment af: het lijkt bijna oneindig kort, en tegelijkertijd is het van een bijna oneindige heerlijkheid. De hel ziet er ongeveer uit als de wereld waarin de eendagsmensen leven, maar hij bestaat in een andere tijdlaag met een ander tijdsverloop: het is de wereld van de herhaling, waar het leven zo eindeloos gerekt wordt dat men van eeuwigdurend kan spreken. Het is ook de wereld waarin alle genietingen tot vervelens en walgens toe steeds weer worden meegemaakt.

Nu Benny aangestoken is door het verlangen het liefdesgenot opnieuw en opnieuw te smaken, realiseert hij zich dat dat alleen mogelijk is in de anti-wereld: de hel. ‘De hemel, zoals die mij is voorgespiegeld, verraadt iets van koude perfectie. Terwijl de hel - onvolmaakt, chaotisch, onoverzichtelijk, een wereld in herhaling vallend - mogelijk veel meereen vorm is waar mijn ziel in past.’ Benny herinnert zich hoe een recalcitrant klasgenootje van hem aan de priester had gevraagd hoe de hel ‘verdiend’ kon worden: door verraad, verkrachting en moord, luidt het antwoord. Benny en Gini nemen een besluit: zij zullen een laaghartige moord plegen op een oude, blinde man. Ze zullen dan zeker ter dood veroordeeld worden; maar daar gaat het juist om - in de hel zullen ze hun leven van lusten schier eindeloos kunnen voortzetten.

Het gaat zoals ze gewild hadden; de moord op de blinde krijgt nog een onvoorzien politiek tintje en dan staat het vonnis vast: de doodstraf door middel van elektrokutie. Benny en Gini zijn dan al van elkaar gescheiden; in de kliniek van de vrouwengevangenis baart Gini een zoon. Hier past Van der Heijden wederom een geraffineerde verteltechniek toe: hij laat Gini de gebeurtenissen rond haar bevalling te midden van gevangenispersoneel in briefvorm meedelen aan haar geliefde. Het zijn waarlijk meeslepende pagina's proza waarin tot in de kleinste details een geboorte beschreven wordt. Ik ben op dat gebied geen deskundige, maar alles komt mij buitengewoon realistisch voor, inclusief (over psychologie gesproken) de emoties van Gini. Dat haar verslag geen moment drakerig of melodramatisch wordt, komt allereerst door de stijl die Van der Heijden haar in de hand legt: ‘Jij bent, als vader, vast beledigd als ik zeg dat wat ik daar tegen me aan gegooid kreeg me nog het meest deed denken, met al die gezwollen, zwaar neerhangende ledematen, aan een bos peen, of meer nog aan een tros bleekblauwe worstjes die ik een keer bij de slager in de etalage zag hangen. Een half moment was er de paniek: doodgeboren. Maar terwijl ze opstond gaf de vroedvrouw nog gauw even een por in zijn zij, zo'n geroutineerde, bijna geniepige opstopper, die hem, onze zoon, aan het krijsen bracht.’ Een verademend geboorteverslag.

Seksuele uitspattingen

De brief is een sublieme passage in het boek. Maar het pièce de résistance vormt natuurlijk - welke kunstenaar wordt daar niet door uitgedaagd - de beschrijving van de hel. Van der Heijdens hel lijkt verdacht veel op ‘onze’ wereld, althans in het aspect van de erotiek: er is een schier eindeloos assortiment aan seksuele uitspattingen, maar de ware liefde zoekt men er tevergeefs. Dat bedoelde ik in mijn inleiding met de opmerking dat Van der Heijden in dit boek een schaakspel speelt met als laatste stelling een uitspraak over de wereld. Ik zou die kunnen interpreteren als een morele uitspraak: de overdaad aan reproduktie van alles en iedereen in onze wereld heeft de uniciteit van dingen (scheppingen) en menselijke ervaringen gedevalueerd tot smakeloze massaprodukten, tot smakeloze genietingen. Diverse passages in dit laatste deel van het boek doen me denken aan de parodistische seksbelevenissen van Kellendonks personages in Mystiek lichaam - ook een boek zonder ‘echte’ mensen, zonder ‘psychologie’.

Als een Orpheus dwaalt Benny door deze onderwereld, begeleid door - o ironie - de vermoorde blinde, die eigenlijk een landverrader was. Maar zijn Gini vindt hij niet terug. Treurig. Zijn ervaringen zijn echter op een manier opgetekend die voor de lezer veel te genieten geeft. In deze onderwereld lijkt de geest van Canaponi weer (of nog) te leven: wat in Canaponi's roman De draaideur in Rome zich afspeelde aan travestie en perversiteit, komt hier in uitvergroting nog eens voor het voetlicht. Heerlijke lectuur. Van der Heijden laat zijn fantasie weer eens de vrije loop en met name in sexualibus blijkt die dan groot geschapen. Vooral de homo-erotische taferelen waarin Benny participeert, met naakte jongens die spitsroeden lopen, met naakte parachutisten die anaal copulerend uit de hemel vallen, het zijn taferelen die het netvlies en de zinnen prikkelen. Maar ook de gigolopassages met oude, rijke weduwen die hun perverse fantasieën op en met en in de schone Benny botvieren, mogen er wezen. Zoveel erotische opwinding moet wel tot een enorme ontlading komen, tot een orgasme van minstens kosmische omvang - en jawel het orakel bij de geboorte van Benny krijgt weer eens gelijk, tot in de letterlijke betekenis van de metafoor.

Met de magistrale botsing der elementen komt een einde aan een magistraal boek. Benny zal alleen verder moeten, met nog een heel leven voor zich, zoals de valse blinde sardonisch opmerkt. Ongetwijfeld een leven met tot walgens toe zich herhalende erotiek. Maar die elementaire coïtus van Benny en de wereld is door de schrijver vastgelegd en daarmee uniek en eenmalig geworden. Wij mogen allen gedoemd zijn in eindeloze herhaling te leven in de hel die wij wereld noemen, de kunstenaar is bij machte de situatie in de hemel van de eendagsmens te benaderen. Hij kan iets vastleggen, in taal bijvoorbeeld, dat de volstrekte eenmaligheid belichaamt: ‘Het is de hoogste kwaliteit van het leven zelf die zich daar manifesteert: alle goede dingen samengebald tot één weldadige gewaarwording van absolute goedheid.’ Het zijn de wat zalvende woorden van de priester, en ik houd niet van priesters. Maar als criticus van het werk van Van der Heijden ben ik het in grote lijnen wel met die woorden eens.

■