Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Ongewild voyeurschap
Kees van Kootens ‘Zeven sloten’

Zeven Sloten door dr. Kees van Kooten Uitgever De Bezige Bij, 171 p., f 22,50

Beatrijs Ritsema

Er is iets raars aan de hand met de nieuwste verhalenbundel van Kees van Kooten. Het is moeilijk te omschrijven, maar het heeft te maken met de steeds vager wordende grens tussen de publieke persoonlijkheid die hij vooral op de televisie is en de privé-persoon, zoals die uit zijn boeken naar voren komt. Op het eerste gezicht wordt eenvoudig de lijn voortgezet die begon in Koot graaft zich autobio en ook duidelijk zit in Veertig en Hedonia: tragikomische episodes uit het leven van Kees van Kooten, van beroep humorist. De ‘Modermismen’-boekjes vallen enigszins buiten dit kader, omdat ze afstandelijker van toon en satirischer van opzet zijn. Deze autobiografische lijn (uit de niet-Modermismen-boeken dus) brengt een paar moeilijkheden met zich mee, die zwaarder gaan wegen naarmate de ik-figuur publieker, of zo men wil, beroemder wordt. Steeds intrigerender bijvoorbeeld wordt de vraag wat wel echt is en wat niet. Het is de gewoonte om deze vraag als onfatsoenlijk te beschouwen, omdat immers het boek voor zichzelf moet spreken. Het is de taak van de schrijver om de werkelijkheid naar eigen inzicht te assembleren en waar nodig te vervormen, en het wordt ongepast gevonden als de lezer wil weten ‘hoe het nu allemaal in het echt in elkaar zit’. Ik ben me bewust van de ongepastheid van deze nieuwsgierigheid en toch kan ik me er niet aan onttrekken. Misschien komt het doordat Van Kooten en De Bie in het vorige tv-seizoen meer dan de types van uiteenlopende pluimage juist zichzelf ten tonele voerden, of misschien doordat zij in de incidentele interviews die zij toestaan, zich altijd zeer terughoudend opstellen daar waar het hun privé-leven en de kijkjes in de keuken van hun vak betreft, maar in ieder geval bekroop mij af en toe een gevoel van wederrechtelijkheid bij het lezen van deze bundel Zeven sloten. Een soort ongewild voyeurschap dat ik me ook wel herinner bij zijn vorige boeken ervaren te hebben, bijvoorbeeld bij het verhaal ‘O,’ dat gaat over de eerste ongesteldheid van zijn dochter. Hoe mooi en gevoelvol ook beschreven, de aangelegenheid is eigenlijk te privé om voor een lezerspubliek te gooien. Ik zou dat tenminste niet leuk vinden als ik die dochter was. Ook in Zeven sloten komen weer tal van gezinsintimiteiten aan de orde: hoe hij zijn vrouw heeft leren kennen, wat voor tradities ze erop na houden bij de viering van hun trouwdag, hoe ze met z'n allen een vakantie in Amerika doorbrengen, hoe ze met extended family (grootouders, schoongrootouders) een huisje in Frankrijk huren. Omdat deze gezinsleden ook een beetje bekend zijn (zijn vrouw en kinderen, en ook zijn moeder figureren wel eens in de Van Kooten en De Bie-programma's), krijgen de verhalen iets ‘superrealistisch’, wat vervreemdend werkt: de lezer weet al hoe iedereen eruitziet en zit nu bij wijze van spreken bij ze aan tafel, terwijl hij tegelijk bedenkt dat het allemaal helemaal niet letterlijk zo hoeft te zijn. Het is tenslotte literatuur en geen dagboek. Maar, aan de andere kant, het ziet er njet naar uit dat er veel verzonnen is. Dat kan wel wezen, maar ik heb me net voorgenomen om me niet te verdiepen in wat wel en wat niet echt is. Zo raakt de lezer, ik althans, verstrikt in formeel inderdaad niet ter zake doende overwegingen.

Rooskleurig

De schrijver zelf trouwens ook. Er is één belangrijk ding waaraan je kunt merken dat Van Kooten te dicht bij zijn onderwerp zit: hij schrijft er te aardig over. Het gezinsleven van de Van Kootens is werkelijk buitengewoon rooskleurig en liefdevol. Het is volmaakt in de zin van ‘af’ - er hoeft niets meer aan toegevoegd te worden; er zit ook geen dynamiek meer in, want die is het resultaat van positieve en negatieve krachten, en voor negativiteit, een verstoring van de harmonie, is geen ruimte. Dat kan ook niet, omdat de figuren echt bestaan. Dus komt een onderwerp als ‘vreemdgaan’ alleen in retrospectieve zin voor, als iets wat zich in een ver verleden afspeelde en waar ze overheen gegroeid zijn. Zijn kinderen, in de puberleeftijd, liggen desondanks niet dwars en zijn nooit onuitstaanbaar. Niet dat ik die onverkwikkelijke kanten van zijn gezinsleven erbij beschreven zou willen zien - dat zou echt te ver voeren - maar te veel gezelligheid is ook niet goed. Ondanks deze bedenkingen kan Van Kooten heel goed met veel warmte over het gezinsleven schrijven, iets wat je weinig tegenkomt en op zichzelf bijzonder is. Hij zou misschien over een ander gezin moeten schrijven, dat iets minder samenvalt met zijn eigen - dat zou hem in ieder geval wat meer ruimte geven om de noodzakelijke dynamiek erin te brengen. Ook in dit boek lost hij het contrastprobleem op door zichzelf als vanouds in de rol van stoethaspel op te voeren: de komiek die voortdurend struikelt over zijn eigen benen, die portemonnaies in taxi's laat liggen en waardevolle objecten in hotels en vliegtuigen, die in vijvers valt en die zichzelf in merkwaardige situaties manoeuvreert (om via onorthodoxe weg een doctorsbul te verkrijgen, of om een literaire minnares op te doen). Deze rol is hem op het lijf geschreven en hij kan er ook onnavolgbaar mee uit de voeten. Het boek wordt erdoor gered van de sentimentaliteit die een rozig gezinsleven nu eenmaal met zich meebrengt.

Kees van Kooten tekening Siegfried Woldhek

Behalve het gezinsleven zijn er ook jeugdherinneringen in de vorm van gedichten, die ik niet zo sterk vond, en een beetje vond detoneren in de opzet van het boek. En er is het verhaal ‘Naar Delft heen’ dat als ondertitel ‘een opstel uit 1950’ heeft. Dat is flauw, want dat kan nooit: een kind van negen of tien, of hoe oud zal die geweest zijn in 1950, schrijft nooit van z'n leven zo'n lang opstel. Hoewel de kinderlijke wijze van formuleren goed getroffen is, zitten er toch kleine dingetjes in die niet des kinds zijn, bijvoorbeeld: ‘Ik wou mijn vader nog zeggen dat hij niet moest denken dat ik minder van hem hield omdat ik het niet meteen gezien had van zijn nieuwe bril, maar dat vond ik kinderachtig staan dus heb ik niet gedaan, alleen maar laten merken.’ Kinderen denken niet zo uitgesproken in termen van ‘houden van’ - dat doen ze alleen in Amerikaanse televisieseries als Bill Cosby (I love you, dad) - hoogstens zeggen ze iets als ‘mijn papa of mama is de liefste van de hele wereld’. Ook geven ze zich niet over aan bespiegelingen over wat de beste manier is om hun gevoelens te uiten. Ook een opmerking als ‘Dat onze moeders ons niet konden zien staan als ze de tafellakens uitklopten uit het bovenraam’ is te gedetailleerd. Een kind zorgt er wel voor dat zijn moeder hem niet ziet, maar verbindt dat niet met tafellakens uitkloppen.

Over het algemeen heeft Van Kootens stijl aan neologismen ingeboet, waardoor het geheel een rustiger en minder virtuoze indruk maakt, wat ik eigenlijk wel zo aangenaam vond, al is er (daarom?) ook minder slapstick om van te genieten, wat weer jammer is. Desondanks toch wel weer een boek dat je achter elkaar uitleest.

■