Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Chroniqueur van het Egyptische stadsleven
De Nobelprijs 1988 voor Naguib Mahfouz

De Egyptenaar Naguib Mahfouz hoort in de Arabische wereld tot de bekendste en meest gelezen schrijvers. Hij is een flink eind in de zeventig en heeft een ruim oeuvre op zijn als een verrassing, maar volgens Oscar Niezen, is de uitverkiezing meer dan terecht. Bij uitgeverij Het Wereldvenster verschijnt in november een bloemlezing uit de verzamelde verhalen van Mahfouz, De moskee in de steeg, gekozen door Richard van Leeuwen. Tegelijkertijd komt bij dezelfde uitgever een informatief boekje uit over Mahfouz met interviews en essays van Gamaal al-Ghitani.

Oscar Niezen

Een gelovige zakenman die al zijn religieuze plichten vervult, maar zich 's avonds te buiten gaat aan drank en vrouwen. Een café-eigenaar die bijverdient met hasjhandel en het meewerken aan verkiezingsfraude, maar het geld er weer doorheen jaagt in het homo-uitgaansleven. Een sluwe pooier die eenvoudige meisjes verleidt met trouwbeloften en ze vervolgens dwingt cursussen te volgen aan zijn school voor prostituées.

De Europese lezer denkt bij dergelijke kleurrijke figuren waarschijnlijk niet meteen aan Egypte, land van groene akkers langs de Nijl en dorre woestijnen met hier en daar een piramide. Het gaat hier echter wel degelijk om zeer levensechte Egyptenaren uit de jaren veertig. Naguib Mahfouz, winnaar van de Nobelprijs voor literatuur 1988, creëerde ze in zijn ‘realistische’ romans. Mahfouz geldt al zo'n dertig jaar als de grootste moderne schrijver in de Arabische wereld. Nu hij tegen de tachtig loopt werd het dan ook hoog tijd dat hij - als eerste Arabische auteur - de Nobelprijs kreeg. De Arabische literatuur kan wel wat publiciteit gebruiken: wat weten wij eigenlijk van Egyptische, Libanese of Marokkaanse schrijvers? Op literair gebied lijkt het er soms op - zeker als we publiciteit en (Nobel)prijzen als indicator nemen - dat de Afrikaanse en Latijnsamerikaanse landen meer ‘wereldtalent’ herbergen dan de Arabische wereld. Niets dan respect voor mensen als Márquez en Soyinka natuurlijk, maar volgens mij kan Naguib Mahfouz zich zeker met hen meten. Het magnum opus van Mahfouz. De trilogie, dateert bovendien al uit 1956-57.

De belangrijkste reden voor de onbekendheid en onderwaardering van de Arabische literatuur in het Westen zal wel weer de taal zijn, dat moeilijke en ingewikkelde Arabisch met zijn rare macaronischrift. De taalbarrière, en verder het romantische maar onrealistische beeld dat helden als T.E. Lawrence (of Arabia) en Rudolph Valentino opriepen, zorgden ervoor dat het Arabische cultuurgebied voor het westerse publiek nog steeds schuilgaat achter een ‘kameelharen gordijn’, zoals ik het laatst fraai uitgedrukt zag. Bedoeïenen, kamelen en (wat Egypte betreft) prehistorisch werkende boeren in lemen huisjes, dat kennen we wel, maar het grootsteedse leven zoals hierboven beschreven (Cairo anno 1945) zegt ons weinig. Naguib Mahfouz is bij uitstek de chroniqueur van het stadsleven in Cairo en Alexandrië van de jaren veertig, vijftig en zestig. Het waren veelbewogen tijden voor Egypte. Tot 1952 was de politieke situatie een chaos: Britse troepen langs het Suezkanaal, en in Cairo een door Londen gesteunde koning die steeds meer macht naar zich toe wilde trekken en voortdurend overhoop lag met de min of meer democratische, maar vooral corrupte Egyptische politici. De ‘revolutie’ van Nasser c.s. was onontkoombaar.

Tegen deze achtergrond spelen de levendige ‘realistische’ romans van Naguib Mahfouz. De bekendste zijn Nieuw Cairo (1945). De Midaqsteeg (1947), Begin en einde (1948) en De trilogie, die uitkwam in 1956-57 maar volgens Mahfouz al voltooid was in 1952, net vóór Nassers revolutie. Met veel humor en vooral zonder een blad voor de mond te nemen beschrijft de auteur de problemen van modale Egyptenaren die het hoofd boven water trachten te houden in een chaotische en corrupte maatschappij. Eeuwige bron van zorg (en hilariteit) is de overheidsbureaucratie, een fenomeen dat door de farao's uitgevonden schijnt te zijn en door de moderne Egyptenaren tot in het extreme is geperfectioneerd. Een voorbeeld: Mahjoub, de hoofdpersoon uit Nieuw Cairo, heeft na zijn afstuderen niet het geld en ook niet de juiste contacten om een goede baan te vinden, dus vraagt hij raad aan een vriend die ingevoerd is in het ambtelijke apparaat. Deze zegt: ‘Er zijn mensen die je kunnen helpen. Ken je bijvoorbeeld Abdelaziz Bey Radi?’

‘Jazeker, een bekende zakenman.’

‘Precies, die. Hij heeft veel invloed, en zijn specialiteit is het ministerie van Binnenlandse Zaken.’

‘Hoe krijg ik zijn hulp?’

‘Geen probleem. Hij incasseert alleen wél de helft van het salaris van iedereen die hij benoemt, twee jaar lang.’

Deze prijs is de arme Mahjoub wel wat hoog (de ambtenarensalarissen in Egypte horen tot de laagste ter wereld - ON). Hij informeert naar een andere ‘bemiddelaar’. Zijn vriend zegt ‘alsof hij een ober is die het menu voorleest’: ‘Die beroemde zangeres, Dawlat. Háár invloed ligt vooral bij de Spoorwegen, Defensie en enkele grootgrondbezitters. Haar prijzen zijn: dertig pond voor een baantje van rang 8, veertig pond voor rang 7 en honderd pond voor rang 6, direct betalen.’

Mahfouz kon dit soort teksten - waar het groeiende lezerspubliek van smulde - vrijelijk publiceren in het Cairo van 1945. De vraag is of dit te danken was aan een werkelijk tolerante houding van het bewind van koning Faroek, of eenvoudig aan de inefficiëntie van het controle- en censuursysteem.

Hilarische humor

De Tweede Wereldoorlog bracht Egypte weinig echte strijd, maar wel grote onzekerheid. Lange tijd dreigde een Duitse doorbraak, er was regelmatig luchtalarm en de Britse bases in de Kanaalzone werden versterkt. Dit betekende veel werk voor de eenvoudige bewoners van Cairo, en ook de inwoners van ‘de Midaqsteeg’ (in het Engels vertaald en als Midaq Alley uitgegeven bij Heinemann in Londen) profiteren ervan. De zoon van de eerder genoemde homoseksuele café-eigenaar gaat in een Brits legerkamp werken, verdient goed maar geeft alles snel uit in de overtuiging dat de oorlog twintig jaar zal duren. Als het plotseling vrede is beklaagt hij zich over het ellendige lot van zijn volk, dat ‘alleen een beetje geluk kan vinden als in de hele wereld een bloedige oorlog woedt’.

De stijl van de schrijver mag in deze voorbeelden wat gechargeerd lijken; wie Cairo een beetje kent weet dat het niet zo is. Integendeel: Mahfouz schildert boeiend en vaak subtiel de karakters van zijn hoofdpersonen. Heftige emoties en hilarische humor horen bij het dagelijkse leven in Egypte, en in de romans van Mahfouz worden de drijfveren van de personages goed blootgelegd. De culturele kloof die de geïnteresseerde westerling van Egypte scheidt is beter te overbruggen door het lezen van deze romans (mits goed vertaald) dan door tientallen journalistieke of historische artikelen.

Een echte autobiografie heeft Mahfouz nooit geschreven, maar algemeen wordt aangenomen dat in de figuur van Kamal in De trilogie veel van de schrijver zelf zit. Naguib Mahfouz werd geboren in 1911 (volgens sommige bronnen 1912) als zoon van een middle class-handelaar in Gamaliya, een oude stadswijk van Cairo. De familie van Ahmed Abdel Gawad in De trilogie woont ook in dit stadsdeel, en de jongste zoon Kamal zit in 1917 op de lagere school. De drie boeken (bij elkaar zo'n 1500 pagina's) dragen de namen van straten in de buurt. Met veel gevoel voor detail schetst Mahfouz het wel en wee van de familie Abdel Gawad: het traditioneel-islamitische gezinsleven, de tirannieke vader die ondanks zijn nachtelijke uitspattingen veel van zijn vrouw en kinderen houdt, en de lotgevallen van de zoons, dochters, neven en kleinkinderen. In de vele personages kan de schrijvers de ideologische en intellectuele stromingen uit die dagen kwijt: communisten, moslim-fundamentalisten, liberale wetenschappers enzovoort. Kamal verdiept zich in de westerse filosofie (Mahfouz zelf voltooide zijn studie filosofie aan de universiteit van Cairo in 1934) en verliest hierdoor alle geloof in de islamitische tradities. Het conflict tussen moderne wetenschap en religie is goed te zien in een ruzie tussen Kamal en zijn vader in deel 2 van De trilogie. Kamal werkt aan een artikel over Darwins evolutietheorie, en zijn vader - die nauwelijks kan lezen en schrijven - is woedend op deze ‘gek’ die beweert dat de mens van de apen afstamt. In de koran staat immers dat alle mensen van Adam afstammen, en zelfs de joden en de christenen geloven daarin. ‘Welke religie heeft die Darwin dan wel?’ brult Kamals vader. ‘Is hij soms een van je leraren op school?’ Kamal is in dit stadium banger voor de toom van zijn vader dan voor die van God, aangezien ‘God zijn strafmaatregelen vaak uitstelt, terwijl zijn vader ze altijd direct uitvoert’.

Naguib Mahfouz
ANP

De trilogie en de andere ‘realistische’ romans van Mahfouz geven een goed voorbeeld van zowel de levensgeschiedenis van de schrijver als de Egyptische geschiedenis tussen 1917 en 1945. Na de oorlog hield het chaotische koningsbewind het met Britse steun nog even vol, maar na de crisis rond Israël in 1948 en veel interne agitatie door moslim-fundamentalisten was de tijd rijp voor een radicale omwenteling. Die kwam met Nassers revolutie in 1952. De eerste jaren hierna waren voor Egypte succesvol: het gevoel van eigenwaarde groeide enorm door de ‘overwinning’ in de Suez-crisis, en het bewind leek op weg naar een rechtvaardiger verdeling van de welvaart. In deze jaren zweeg Naguib Mahfouz. Behalve de publikatie van de al eerder voltooide Trilogie (1956-57), verscheen er zeven jaar lang niets. Mahfouz wijdde zich aan zijn werk in dienst van de overheid. (Tot 1972 werkte hij voor het ministerie van Cultuur, vooral in de genationaliseerde filmindustrie. Van bijna al zijn romans zijn succesvolle films en tv-series gemaakt.) Naar eigen zeggen had hij in de periode 1952-59 ‘geen inspiratie’.

Inmiddels groeide het pessimisme over Nassers heilstaat. Het contact met het Westen nam gaandeweg af, wat leidde tot economische én intellectuele stagnatie, en de geheime politie maakte actief jacht op ‘subversieven’. Het nieuwe pessimisme werd vanaf 1959 toch weer het best verwoord door Mahfouz. Hij veranderde nu ook zijn stijl: het realistische, beschrijvende maakte plaats voor experimenten met nieuwe technieken. In De kinderen van onze buurt (1959; in het Engels vertaald onder de titel Children of Gebelawi, ook Heinemann Londen) zien we de overgang van ‘realisme’ naar ‘ideeënroman’. Het allegorische karakter van dit boek (bepaalde personages werden verondersteld God, Mozes en Jezus te symboliseren) veroorzaakte opwinding in Egypte. Het verhaal verscheen wel als feuilleton in de krant al-Ahram, maar in boekvorm pas later, en aanvankelijk alleen in Libanon. De pessimistische kijk op het lot van de mens in zijn ‘zinloze gevecht tegen de tijd’ is in De kinderen van onze buurt al aanwezig en bereikt een climax in het werk uit de jaren zestig. De dief en de honden. Kwartels in de herfst (beide 1962), De weg (1964), De bedelaar (1965), en vooral Gebabbel aan de Nijl (1966) en Miramar (1967) ademen allemaal een negatieve, gedesillusioneerde sfeer.

Desillusie en wanhoop

In Gebabbel aan de Nijl (Duitse vertaling: Das Hausboot am Nil, Edition Oriënt, Berlijn) verdrijven moderne intellectuelen hun verveling en teleurstelling met hasjsessies, vluchtige liefdesaffaires en oeverloze discussies op een woonboot in de Nijl. De invloed van Hemingway, Sartre en Camus - inderdaad enkele favorieten van Mahfouz - is hier duidelijk. Ook in Miramar (naar mijn mening een zeer geslaagd werk; ook in het Engels verschenen bij Heinemann) gaat het over desillusie en wanhoop. Mahfouz experimenteert hier met wisselende vertellers: vier gasten van pension Miramar in Alexandrië geven hun visie op het leven in het algemeen en het jonge plattelandsmeisje Zohra in het bijzonder. Zohra is weggelopen uit haar dorp: ze wil niet uitgehuwelijkt worden en probeert zelf in de grote stad de kost te verdienen. Zoals deze jonge boerenvrouw op weg naar emancipatie de ‘hoop van Egypte’ symboliseert, zo staan de vier sombere c.q. wanhopige mannen in het pension voor de oude en de nieuwe elite van het land. Er loopt nog een moordverhaal doorheen dat voor extra spanning zorgt, maar ook zonder het whodunnit-probleem maakt de roman grote indruk. Miramar is ook krachtiger dan Gebabbel aan de Nijl omdat het hier geen momentopname van de jaren zestig betreft maar een verhaal met sterke wortels in het verleden.

De openlijke kritiek op het regime-Nasser (gesymboliseerd in de partijstreber Sirhan,

Vervolg op pagina 16