Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

De schrijver als god
Harry Mulisch over de ironie van het noodlot

De elementen door Harry Mulisch Uitgever De Bezige Bij, 154 p., f 22,50 (geb. f 34,50)

Diny Schouten

De schrijver is, sui generis, een vorst in 't diepst van zijn gedachten, en zit in 't binnenst van zijn ziel ten troon. Er zit voor hem ook niet veel anders op, want wie heersen wil over zelfgesponnen creaturen is bijkans tot die positie veroordeeld. Alleen is wie na Couperus kwam altijd discreet geweest over die alleenheerschappij, of het zou onder het voorbehoud van de ironie gebeurd moeten zijn. Bij mijn weten is de ‘alwetende verteller’, die de levens van de romanpersonages bestierde, bij het antiek gezet en zijn we gewoon geraakt aan romans met één ‘ik’ of één ‘hij’, in wiens brein de schrijver zich heeft opgesloten en met wie de lezer wordt geacht zich te ‘identificeren’. In literaire handboeken wordt die conventie gezien als een moderne verworvenheid, als een natuurgetrouwer weergave van de ‘werkelijkheid’ ten opzichte van die in de heerlijk ouderwetse negentiende-eeuwse roman, waarin de verteller naar believen de schedels van ál zijn personages kon lichten, en (met Jan Klaasseneffect) zijn verhaal nog extra spannend mocht maken door alvast te verraden dat de heer N, ‘weinig kon vermoeden dat terzelfdertijd...’, of dat als freule De R. in het hart van haar verloofde had kunnen kijken, zij geweten zou hebben dat diens bedoelingen... Je zou erover moeten nadenken of dat verlaten romanprocédé werkelijk zo veel irreëler is dan het vigerende, maar ‘onrealistisch’ of niet, reddeloos uit de mode is het zeker, net als de gewoonte - kom er tegenwoordig nog eens om! - om de personages eerst netjes aan de lezer voor te stellen, inclusief karakteranalyse en hoed- en boordmaat.

Negentiende-eeuwse dikte ontbreekt aan Mulisch' verhaal De elementen. De letter is te groot, de bladspiegel te klein om het meer dan een novelle te kunnen noemen, maar teruggrijpen op de privileges van de negentiende-eeuwse romancier doet het zeker. De schrijver, in gesprek met zijn personage-in-wording, stelt het weliswaar voor als ‘experiment’ (‘dat wij beiden met ons drieën ondernemen,’ heet het wat orakelachtig - de lezer als Dritte im Bundel?), maar de vertrouwelijke onderonsjes waarin de lezer vooraf op de hoogte wordt gesteld van wat de personages overkomen zal, klinken ouderwets. In De elementen lijkt het bijna op een complot, waarbij de verteller zich de lezer als handlanger heeft gekozen om te beslissen welk vonnis aan de veertigjarige art director Dick Bender voltrokken moet worden. Dat is maar literair spel, want het meedogenloze vonnis staat al bij voorbaat vast, en Bender mag zich af bij de aanvang van het verhaal gewaarschuwd achten: ‘Uiteindelijk heeft de wereld voor iedereen een verrassing in petto, waar hij ook in zijn stoutste fantasieën niet op verdacht was.’ Op meer plekken deed de schrijver zijn best om het allemaal goed voor te bereiden. Zo heeft Bender lafhartig geantwoord op de vraag: ‘Waarom leeft u eigenlijk, meneer?’ en het zal dus slecht met hem aflopen.

Wereldpers

Bender is dan nog maar nauwelijks voorzien van een gezicht, een beroep, een huis, de modieuze kledij en het tamelijk mislukte huwelijk met de secreterige ex-mannequin die daar zo bij horen. De schrijver koketteert een hoofdstuk lang over de dilemma's om Bender een ambtenaar te laten zijn, of een brandweerman, maar laat ondanks die beleden bereidheid tot inspraak er geen enkel misverstand over bestaan wie het voor het zeggen heeft, en wie bepalen mag wat de aard zal zijn van de verrassing die het lot voor Bender in petto heeft. Onmiskenbaar heeft de schrijver op de Olympus plaatsgenomen, en daar houdt hij de touwtjes stevig vast: Dick Bender is een trekpop in de handen van zijn schepper, en die beleeft er een satanisch genoegen aan om met hem te sollen.

Harry Mulisch, tekening Siegfried Woldhek

Bender, die het van mislukte hbs'er bracht tot begaafd copywriter, later art director, is een gemakkelijk slachtoffer. Dat begint al met de keuze van diens professie. ‘Iets luchtigs en vluchtigs’, besluit de schrijver, en het wordt de ‘marketing’ (‘Dat is al bijna niets meer, al bijna de volledige ontstegenheid aan alle zwaarte van het menselijk bestaan’). Ook een hangup als gemankeerde schrijver geeft reden tot uitlachen: ‘Ooit heb je schrijver willen worden. Dat onderscheidt je van een schrijver, want die heeft het nooit willen worden, die bleek het te zijn.’ Maar dat zijn nog maar speldeprikjes. Regelrecht vernederd wordt Bender in de apotheose van De elementen, als hij het aflegt tegen een even banale als bizarre samenloop van omstandigheden. ‘Zodat je toch nog de wereldpers haalt,’ hoont de schrijver zijn arme slachtoffer achterna, die de geconcentreerde helderheid van zijn laatste ogenblikken uiteraard besteedt aan het overdenken waaraan hij het verdiend kan hebben: ‘Wat heb je misdaan? Je hele leven ben je toch eigenlijk zoet geweest, je hebt je vader niet vermoord en ook verder niemand iets onherstelbaars aangedaan, voor zover je weet.’

Benders verbijsterende vermorzeling heeft een hoogst literaire parallel in een tafereeltje dat Bender even daarvoor met afgrijzen aanschouwt: een wesp met een vette worm tussen zijn kaken. Met een kei verpletten Bender moordenaar en slachtoffer - om binnen enkele uren zelf het slachtoffer te zijn van een blusvliegtuig dat hem uit zee schept en uilston boven de brandende heuvels van zijn Griekse vakantie-eiland. De schrijver als God, de hoofdpersoon als worm: het is een alleraardigst gevonden detail. Het enige bezwaar is dal het een iets te opzichtig aardig gevonden detail is.

Oók erg opzichtig is de gemaniëreerde tweede persoon die Mulisch koos voor zijn verhaal. Even is het grappig: de schrijver die zijn personage gemeenzaam met ‘jij’ aanspreekt en minzaam met hem onderhandelt (‘Weet je zeker, dat je tot zo ver met dit alles mee kunt gaan?’), maar het grapje gaat gauw tegenstaan, en dan is het boek nog niet half uit. Eenzelfde vermoeienis beving me bij de majesteitelijke pluralis die de schrijver zichzelf toebedeelt: ‘Wij spreken af, dat je niet alleen bent.’ Bovenop het gebrek aan beleefdheid om Bender niet te vousroyeren komt dan nog de hautain-beschermende toon die de verteller aanslaat tegenover zijn maatschappelijk geslaagd maar geestelijk armzalig personage, die (al moeten we aannemen dat hij dat niet horen kan) dingen naar zijn hoofd geslingerd krijgt als: ‘Het is ai te pijnlijk wat je daar allemaal zegt,’ en: ‘Slagen doe je door te mislukken, - denk daar maar eens over na.’

Noodlot

Mulisch maakt het in De elementen zijn lezers niet al te moeilijk welk punt hij wil scoren - een parabel over de betrekkelijke tragiek van 's mensen begin, midden en einde, zou ik zeggen. ‘Attische tragedie’, wil de schrijver misschien horen, want hij laat de term elegant-losjes vallen, maar voor een tragisch conflict draagt de held toch te weinig dramatische stof in zich. ‘Aarde’. ‘Water’. ‘Vuur’, ‘Lucht’ en ‘Quintessens’ suggereren als hoofdstuktitels hoge ernst over vergankelijke verschijningsvormen waaraan de onveranderlijke eeuwigheid zich kennen laat, en de plaats van handeling is klassiek gekozen: Kreta, maar de ‘Quintessens’ als slotkoor is mij wat al te geëxalteerd. Die gaat inderdaad over ‘de oneindigheid in een eindige vorm’, door de schrijver ooit in extatische verrukking als bliksemend inzicht ervaren. Maar dat sophisticated sausje is niet dik genoeg om het verhaal voor serieuzer te nemen dan het geschreven is.

Niet serieuzer dan dat de schrijver zich heeft willen amuseren, is mijn wantrouwen. Geeft niets: het is ook amusant, al gaat het dan over glittering people, met alle vervelende en voorspelbare parafernalia van dien. De grap is dat die worden geschetst met superieur dédain: de echtgenote die zichtbaar te veel moeite deed voor haar gebronsde huid en te weinig om de ontevreden trek om haar mond te verbergen; de graad van verwendheid van het kroost (‘Echt wel dat ik het niet doe, kutwijf,’ zegt de twaalfjarige dochter die op olijven en retsina wordt uitgestuurd omdat haar moeder haar bronzage niet wenst te onderbreken); het bezit en de kennis van de juiste spullen: ‘Jullie dragen de goede kleren, in de lijnen en kleuren van het seizoen (lila, hardrose, felgroen dit jaar), de goede tassen, de goede kapsels, - alles precies goed en daarom eigenlijk helemaal niet goed.’ Het grimmige genoegen waarmee de voosheid van Benders modelgezinnetje wordt doorgeprikt zet door; er zijn een paar uitstekende scènes waarin Bender zich met schaamte afwendt van het eigen zelfvoldane wezen, en de futiliteit van het eigen bestaan in alle ontzagwekkende oppervlakkigheid peilt. Dat is dan meteen ook het enige ‘klassiek-tragische’ aan het verhaal.

De toon blijft echter geamuseerd, en dat het knap is om dat zo vol te houden hoort men de schrijver na te geven. Wel vereist het een ruim hart om toegeeflijk te zijn tegenover de uiterst goedkope effecten waartoe hij zich verwaardigde. Natuurlijk, bij iemand als Bender is het passend dat hij liefhebberij heeft in sportduiken, maar het treft wel héél erg toevallig dat nu juist híj stuiten moet op een volmaakt gewelfde marmeren hermafrodiet die sinds duizenden jaren op de zeebodem slaapt. Ook is het flauw - maar romantechnisch zichtbaar ‘verantwoord’ - dat echtgenote Regina (true to type, dat wel) de gewoonte heeft om haar sigaret onzorgvuldig uit te drukken, en natuurlijk is het een van haar achteloos weggeworpen Marlboro's die de lawine van noodlottige gebeurtenissen in gang zet: de bosbrand waarin Bender zijn ondergang vindt ontstaat op de plek van zijn picknickende gezinnetje, zodat over de schuldvraag maar een heel klein ietsje van twijfel overblijft. Net als de hermafrodiet, die na Benders vergeefse lospoging opnieuw voor duizenden jaren ‘die Welt abhanden gekommen’ is, zijn dat té mooie details om waar te zijn. Het neemt allemaal niet weg dat er over De elementen een fraaie fonkeling ligt, maar er blijven redenen té over om die glans vooral glossy te vinden.

■