Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

Brieven

De dichter en zijn rechters

In de Boekenbijlage van VN d.d. 15 oktober schreef Hans Mulder een kritiek op mijn essay De dichter en zijn rechters. Een pleidooi voor eerlijkheid en begrip inzake Nederlandse schrijvers onder Duitse bezetting. Ik kan mij moeilijk onttrekken aan de indruk dat de aard van die kritiek mede werd bepaald door het feit dat Mulder, zoals hij zelf schrijft, er in mijn essay ‘een keer aan moet geloven’. Inderdaad heb ik mij verplicht gezien niet één keer, zolas Mulder schrijft, maar enkele keren, onjuistheden aan te wijzen in Mulders dissertatie van 1978. Een van die onjuistheden was zijn mededeling dat J.W.F. Werumeus Buning zou hebben meegewerkt aan het genaziftceerde tijdschrift Groot Nederland. Mulder had die mededeling klakkeloos overgeschreven van Leo Braai. Dit wil zeggen dat hij niet alleen had verzuimd de betreffende jaargangen van Groot Nederland te controleren, maar dat hem bovendien was ontgaan dat Braats beschuldiging al negen jaar tevoren was weerlegd in het proefschrift van Pieter Hijmans over Werumeus Buning (De dichter en zijn rechters, p. 30).

Mulder is van mening dat ik er niet in geslaagd ben het beschadigde image van Werumeus Buning te herstellen en hij beroept zich daarbij op tijdens de oorlog verschenen publikaties van Buning die - naar hij suggereert - mij niet bekend zouden zijn geweest. Ten eerste vergeet hij dat ik op pagina 42 van mijn essay schrijf dat ik opzettelijk niet ben ingegaan op de (clandestiene en) legale uitgaven van Werumeus Buning tijdens de oorlog, die natuurlijk iedereen - en dus ook mij - bekend zijn. Ze staan gewoon vermeld op de aan alle abonnees toegezonden bibliografische kaarten van het Letterkundig Museum die, blijkens het proefschrift van Pieter Hijmans, al gereed lagen in 1969. Ten tweede verwart hij Bunings aanmelding bij het Letterengilde van de Kultuurkamer kennelijk met diens lidmaatschap van het Persgilde: het eerste heeft te maken met Bunings literaire herdrukken en vertalingen, en het tweede met zijn journalistieke reportages.

Overigens gaat het mij hier niet zo zeer om Mulders kritiek op mijn essay. Voor zover die kritiek de pseudo-argumenten herhaalt die Adriaan Venema heeft gehanteerd in zijn tegen mij gerichte brochure van 21 september, zal ik ze weerleggen in het aanstaande oktobernummer van De Gids. Het is mij hier veeleer te doen om het feit dat Mulder mij een paar dingen in de schoenen schuift die ik daar absoluut niet in wil hebben.

Mulder schrijft ten eerste dat ik Vestdijk een ‘stiekemerd’ vind, omdat hij een onderdanige brief schreef aan zijn kampcommandant. De waarheid is dat ik een aantal afwijzende oordelen over Vestdijks houding citeer en hem vervolgens uitdrukkelijk tegen de geuite kritiek verdedig, door te wijzen op omstandigheden die veel verklaren kunnen en door het citeren van een brief van Vestdijk zelf, die zijn critici onbekend was (p. 46-49).

Mulder schrijft ten tweede dat ik Nijhoff verwijt dat zijn afwijzing van Werumeus Buning niet veroorzaakt werd door Bunings oorlogsverleden, ‘maar door een ordinaire ruzie om een vrouw’. De waarheid is dat ik erop wijs dat Nijhoff tijdens de oorlog samen met Buning in de redactie van De Gids bleef, evenals Buning bereid was daarin vertalingen te publiceren, maar na de oorlog weigerde te antwoorden op een brief van Buning waarin deze met argumenten om uitleg vroeg aangaande Nijhoffs beschuldigende praatjes tegenover kennissen. Ik spreek dan het ‘vermoeden’ uit dat de reden van de breuk tussen Nijhoff en Buning ‘niet alleen van patriottische of politieke aard is geweest’ en verwijs in een noot naar een uitspraak van Nijhoffs zoon, die verklaarde dat de breuk tussen vader en Werumeus Buning te maken had met een historie om een vrouw (p. 54-56; p. 132).

Mulder schrijft ten derde dat ik Albert Helman een ‘leugenaar’ noem, die ‘laster’ verspreidde en voor de oorlog belangstelling voor rassenleer toonde. De waarheid is dat ik Albert Helman herhaaldelijk vermeld als fervent tegenstander van de nazi's, maar dat ik eveneens vermeld dat hij door Werumeus Buning voor de Ereraad van ‘laster’ (een term van Buning) werd beschuldigd en dat hij in het anti-socialistisch en anti-semitisch pamflet aNti-schUnd van 1927 een drietal joodse medewerkers van hei tijdschrift Nu aanduidde als ‘Sem, Cham en Japhet’, onder de toevoeging dat ‘wie ze kent, langs optische weg reeds geheel (is) ingelicht’, (p. 12-13; p. 51; p. 69-70; p. 102-104).

Tenslotte en eerlijkheidshalve. Hans Mulder doet mij in zijn stuk óók weleens te veel eer aan. Hij schrijft dat ik suggereer ‘dat verzetspoëzie en nazi-dichtkunst eigenlijk een pot nat zijn’ en noemt daarbij mijn verwijzing naar op elkaar lijkende teksten uit verschillende kampen. Het eerste deel van deze passus berust op het euvel van verkeerd lezen, waarvan Mulder ook elders in zijn stuk blijk geeft. Het tweede deel laat onvermeld dat de overeenkomst in toon en woordkeus tussen verschillende soorten pro- en antiteksten al vóór mij was opgemerkt door andere literatuurhistorici. Ik noemde in mijn essay: Hub. Hermans, J.J. Kelder, F. van den Bogaard en W.S. Huberts (p. 115-116).

Overbodigheidshalve, ik ontzeg noch Venema noch Mulder het recht te schrijven over de Tweede Wereldoorlog op grond van hun late geboortejaar, zoals Mulder in navolging van Venema suggereert. Maar ik ontzeg hun - en iedereen - het recht met teksten te knoeien.

Namen, België

Martien J.G. de Jong

Eeuwig en drie dagen

Wim Vogels recensie van mijn roman Eeuwig en drie dagen (VN Boekenbijlage, 17/9) bevat een aantal flagrante onjuistheden. Zo wordt gesteld dat het ‘ontvoogdingsproces’ van het hoofdpersonage Bertha van Craeijnest uiteindelijk ‘slaagt’ en dat zij bijgevolg de eerste Nijmeegse leerstoel vrouwenliteratuur aandurft. Deze bewering staat haaks op de tekst waaruit duidelijk blijkt dat die leerstoel geschrapt werd. Blijkbaar heeft de recensent in de eerste hoofdstukken kennis genomen van Bertha's ‘therapeutische’ schrijfintenties; hij zag evenwel over het hoofd dat zij zich later resoluut onttrekt aan iedere vorm van therapie, de literaire zowel als de psychoanalytische. Vogel las niet verder dan haar oorspronkelijke poging ‘de chaotische filmbeelden uit het verleden’ aaneen te lassen. In een verdere fase verwerpt zij, onder meer op grond van de onbetrouwbaarheid van het geheugen, elke poging om ‘zichzelf terug te vinden’. Zij kiest nu ondubbelzinnig voor de constructie van een nieuwe werkelijkheid. Een proces dat geen enkele kans van slagen heeft; van een verzoening met het heden en de toekomst is derhalve geen sprake. Zij bereikt slechts een voorlopig en bedreigd evenwicht waarin haar verzet centraal staat.

De ernstigste uitglijer betreft het ‘utopische’ slothoofdstuk dat uiteindelijk een positieve beoordeling belet. Hoe kan een aandachtige lezer in vredesnaam tot de opvatting komen dat deze finale een nog utopischer versie is van het laatste deel van De vermaledijde vaders? Alsof de utopie niet opgediend wordt als puur verzinsel, als een onderuitgehaalde droom. Dacht de recensent dat de schrijver in ernst meent dat hij met een scheet en een morzel antimaterie de IJzertoren omver kan blazen?

Wim Vogel spreekt zichzelf ook tegen: eerst (h)erkent hij mijn moeiteloze imitatie van de staccatostijl van Van Paemel en van de collagetechniek van Boon; vervolgens meent hij dat het hele boek in een licht-ronkende stijl is geschreven. Daarbij is het hem ontgaan dat de schrijfwijze - in aansluiting aan de ontwikkeling van het hoofdpersonage - ingrijpend verandert. Het relativerend-humoristische wordt, als tegenpool van het bloedserieuze, van lieverlee sterker. Waardoor Eeuwig en drie dagen in feite (zie de titel, zie het slot) een totaal ander karakter krijgt dan uit de recensie blijkt.

De vluchtige lectuur van de criticus moet wei leiden tot overhaaste conclusies: oppervlakkige, door de auteur zelf aaangereikte, overeenkomsten met andere auteurs worden geïnterpreteerd als beïnvloeding. Imitatie, daar waar het gaat om confrontatie: fragmenten uit Boon, Van Paemel, maar evenzeer uit Claus, Gezelle, Van den Broeck. De Wispelaere, worden, net als rechtbankverslagen, dorpsroddel en promotievertoningen, weergegeven, gedramatiseerd of gepersifleerd, met andere woorden aangewend als bouwstenen voor een literaire constructie. Aldus sluit Eeuwig en drie dagen aan bij een modernistische traditie. Overigens gold dat ook al voor de romans die de auteur, onder zijn pseudoniem Bert Brouwers, publiceerde in de zestiger jaren toen Van Paemel nog niet schreef en Boon hem - helaas - nog grotendeels onbekend was.

Nijmegen,

Bert Vanheste