Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Hoe ver mag iemand gaan met de jeugd te bederven?
I.F. Stone verdiepte zich in de zaak ‘Athene contra Socrates’

Het proces Socrates door I.F. Stone Vertaling Jabik Veenbaas Uitgever Anthos, 292 p., f 34,50

Johan Polak

Isidor Feinstein Stone, de moedige uitgever van Stone's Weekly, naderhand Bi-Weekly, zag zich, toen hij aan dé leeftijd van zeventig jaren voorbij was, genoodzaakt, om redenen van gezondheid, het redigeren en uitgeven van zijn blad te staken. Het daaropvolgende decennium bracht hij niet door in een zeer verdiend otium cum dignitate, maar hij verdiepte zich vol jeudig elan, na een betrekkelijk oppervlakkige kennismaking met deze taal in zijn jeugd, opnieuw in de Griekse taal- en letterkunde, een studie die aansloot bij zijn vroegere bezigheden: het journalistieke speurwerk en het wetenschappelijk onderzoek naar de gegevens die de Amerikaanse overheid, soms mondjesmaat, verstrekte over het buitenlandse beleid en de publikaties daaromtrent in de voornaamste Amerikaanse dag- en weekbladen. Het was de tijd van Korea. Vietnam, de studentenprotesten, het Midden-Oosten en de zich wijzigende relaties met de Sovjetunie en China, maar ook van senator Joe McCarthy, de ongebreidelde jacht op communisten en op mensen die verdacht werden van ‘onamerikaanse activiteiten’. Nooit putte I.F. Stone uit geheime bronnen of door lekken verkregen inlichtingen. Hij ontleende alles uit de berichten en de boeken, die voor elke Amerikaan en elke buitenlander dagelijks toegankelijk waren. Maar op grond van zijn interpretatie van de zo verkregen gegevens kwamen de feiten wel eens in een ander daglicht te staan... Geen wonder dat I.F. Stone zich omringd wist door enkele verwoede vijanden, maar ook door een grote en trouwe schare van bewonderaars. Dank zij zijn volstrekte integriteit en omvangrijke detailkennis verwierf hij ook internationaal veel gezag.

De betrekkingen van de mensen onderling en de verhouding van de enkele mens tot de gemeenschap hebben van oudsher vraagstukken opgeleverd die tot nadenken nopen. De hevig in politiek en in menselijke relaties geïnteresseerde Stone moest wel voor de tweede maal bij de oude Grieken in de leer gaan om zich beter te kunnen bezinnen op de beginselen van onze huidige maatschappelijke beschaving. De Grieken immers hebben aan de mensheid een groot aantal geschiedkundige, wijsgerige en politieke geschriften nagelaten, die nooit verouderd zijn, maar integendeel ook in onze tijd aanleiding kunnen vormen tot diepgaande discussie en intens debat: het recht op een vrije meningsuiting, de open of gesloten maatschappij, waarin elke burger al dan niet deel heeft aan het besturen van de polis (de stadsstaat), de absolute heerser, democratie tegenover oligarchie, zij stellen de mondige burger oog in oog met vraagstukken, waarover de mensheid ook nu nog niet is uitgedacht. Integendeel, juist in een van de verschrikkelijkste van alle eeuwen, de twintigste, zijn de vragen omtrent de juiste staatsvorm en de vrije en onvrije pers dwingend actueel.

In zijn boek Het proces Socrates, ingenieus vertaald, naar het mij voorkomt, door Jabik Veenbaas, stelt Stone zichzelf de vraag, met een origineel gebruik van alle bekende bronnen, om welke reden Athene, het eerste bolwerk van democratie, een non-conformistische wijsgeer voor het gerecht heeft gedaagd en ter dood gebracht, daarmee haar eigen principes geweld aandoende en een smet werpende op haar democratische blazoen. Stone laat zien dat de volgelingen van Sokrates Athene veel schade hebben berokkend: Alkibiades pleegde landverraad en veroorzaakte zo mede de nederlaag die Athene in de Peloponnesische oorlog tegen Sparta heeft geleden. Charikles, Charmides en Kritias maakten deel uit van de Dertig Tirannen, die zich van de macht meester maakten met steun van Sparta, toen de nederlaag van Athene onafwendbaar was gebleken. Een roofzuchtiger en wreder regime hadden de Atheners tevoren niet gekend. De enkele maanden later door toedoen van de grootmoedige Thrasyboulos weer herstelde democratie kenmerkte zich door een buitengewone lankmoedigheid tegenover de aanhang van de Dertig. Een algehele amnestie maakte elke vervolging van de vijanden van de democratie onmogelijk - bijgevolg ook van Sokrates - en liet ieder in het bezit van zijn, soms door bedreven onrecht verkregen, vermogen. Alleen al daarom moet de burger van nu de Atheners van toen zeer bewonderen. De wijsgeer Aristoteles, geen ooggetuige van de verschillende omwentelingen, aangezien hij pas in 384 voor, Christus in Stagira werd geboren, is ons hierin voorgegaan.

I.F. Stone
ANP

Sokrates heeft zich tijdens de omverwerping van de democratie in 411 evenals van die in 403 op een afstand gehouden. Hij heeft in 403 niet, zoals talloze aanhangers van de verjaagde democratie, de stad Athene verlaten, hij hield zich afzijdig. Waar Christus weende om Jeru zalem, stelde Sokrates zich ijskoud tegenover Athene op. Hij bleef met de Atheense jongelingschap, doorgaans een jeunesse dorée, zoeken naar definities, zoeken naar de waarheid, naar het wezen van kennis, maar bij de politiek achtte hij zich niet of nauwelijks betrokken, hoewel hij zich op het slagveld moedig heeft gedragen, en zich door de Dertig Tirannen niet liet meesleuren in de misdaad.

Socrates

Toen hij ten slotte in 399 op vage beschuldigingen werd aangeklaagd - hij zou de jeugd bedorven en zich niet gevoegd hebben naar de godsdienstige culten van de stad - was hij al tientallen jaren een publieke verschijning, bespot in de comedies, een enkele maal aangevallen op straat, maar over het geheel met rust gelaten. Athene kende geen openbaar ministerie, burgers zelf moesten een aanklacht formuleren en indienen. Een jury oordeelde eerst over het schuldig of niet-schuldig en daarna, in een volgende zitting, over de strafmaat, waarbij de beklaagde het recht had ook zijnerzijds een straf voor te stellen. Blijkens de verdedigingsrede van Sokrates, die door meer Atheners moet zijn weergegeven, maar in elk geval bewaard is gebleven in de vorm, die Xenophon en Plato in hun Apologiae Socratis er aan hebben gegeven, moet Sokrates de rechtbank tot het uiterste getergd hebben zowel door zijn verdediging als door het voorstel van zijn kant aangaande de strafmaat.

Gifbeker

Het overige mag bekend worden verondersteld: Sokrates weigert te vluchten, hij schikt zich naar de wetten van zijn stad en ledigt moedig de gifbeker. Om Ida Gerhardt aan te halen:

die Eroos in het hart bleef dragen,
die wist wat een efebe was,
en nooit één veder zou ontwijden
van wie de vleugels tracht te spreiden.
Die zelf onaangerand ontkwam
toen hij de bittere scheerling nam.

Stone deelt deze eerbied voor Sokrates niet. Hij kiest de zijde van Athene en toont begrip voor de reserve die veel burgers van de stad jegens Sokrates moeten hebben opgebouwd. Slechts meent hij dat de vrijheid van het woord ook voor Sokrates gold en dat de wijsgeer nooit terechtgesteld had mogen worden op grond van zijn leerstellingen alleen. Hij beschouwt de dood van Sokrates als een smet voor Athene, maar erkent verzachtende omstandigheden voor de stad, gezien de wandaden begaan door hen die zich ooit leerlingen van Sokrates waanden.

Heeft Stone met deze visie het gelijk aan zijn kant? Ja en nee. De verwording van de democratie in Athene na de zeer ontijdige dood van Perikles en de opkomst van demagogen als Cleon, zeker geen incompetente man, en na diens sneuvelen, van Cleophon en anderen (wel volkomen onbekwaam), mag niet onderschat worden. Sokrates en, in diens voetspoor. Xenophon en Plato zullen diep teleurgesteld zijn geweest in het functioneren van de democratie gedurende het laatste kwart van de vijfde eeuw voor Christus in Athene. De blauwdrukken van utopische gemeenschappen, die Plato heeft ontworpen, en zijn reizen naar Sicilië om althans daar de ideale staat te vestigen, houden hiermee verband en verklaren zijn onverbiddelijke reserve tegen deelname aan het actieve staatsleven. De verschrikkelijke daden anderzijds, begaan door Alkibiades, Charikles, Charmides en Kritias, mannen die allen een vooraanstaande plaats hebben in de dialogen van Plato ■- Kritias is bepaald gehuld in een gouden nevel - vallen niet uit te wissen. All the sweet perfumes of Arabia zijn daarvoor volstrekt onvoldoende.

De discussie wordt van deze tijd, wanneer, zoals nu trouwens gebeurt, het dubbelzinnige gedrag van Heidegger tijdens de heerschappij van de nazi's in het geding zou komen. Ook hij is wellicht een van de grote filosofen van deze eeuw, maar terzelfdertijd een monster, iets wat van Sokrates overigens stellig niet gezegd kan worden aangezien politieke misdragingen hem zelfs door zijn vijanden niet werden aangewreven. De discussie over Sokrates zal voortduren en zal de mensen ertoe brengen zich iedere maal weer rekenschap te geven van de betekenis van vrijheid van meningsuiting en democratie. Wanneer het schitterende boek van I.F. Stone, los van de vraag of zijn gevolgtrekkingen geheel en al aanvaardbaar zijn, daartoe bijdraagt, is het uitsluitend om die reden al van buitengewoon belang.

■