Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Het desastreuze geloof in redelijkheid en fatsoen
Een te korte geschiedenis van het naoorlogse Tsjechoslowakije

Tsjechoslowakije na 1945 Van Benes̀ ‘tot Jakes̀’ door Hans Renner Uitgeverij Jan Mets, 223 p., f 34,50

Martin van den Heuvel

Oost-Europa 1956. In Moskou stoot Nikita Chroesjtsjov Stalin van zijn voetstuk. Het brengt heel Polen en Hongarije in rep en roer. In Tsjechoslowakije blijft het dat jaar echter rnstig. Ik citeer Hans Renner: ‘De destalinisatie vormde het enige punt waarin de Tsjechoslowaakse partijleiding Chroesjtsjov niet volgde. Praag continueerde de oude politiek van de harde lijn en wilde van de “nieuwe koers” liever niets weten. Weliswaar kwamen er, op kleine schaal en in stilte, invrijheidsstellingen van gevangenen voor (vooral van communisten), maar van politieke rehabilitaties was geen sprake, leder protest of iedere aanzet tot liberalisering werd door het regime onmiddellijk de kop ingedrukt. Op deze wijze bleef het in Tsjechoslowakije in 1956 vrij stil. Novotný hield zijn partij en land onder controle.’

Renner vervolgt dan: ‘Dit beleid heeft Novotný geen windeieren gelegd.’ Maar de auteur geeft niet echt antwoord op de vraag waarom Novotný kon, wat de zetbazen van Stalin in Polen en Hongarije niet lukte. En dat had ongetwijfeld, behalve met de Tsjechische mentaliteit die minder vechtlustig is dan de Poolse en Hongaarse, te maken met de grote macht van de communistische partij. Het communisme was heel sterk in het naoorlogse Tsjechoslowakije. In 1946 stemde achtendertig procent van de kiezers communistisch. En de Praagse coup van februari 1948, die de communisten de alleenheerschappij bracht, vormde weliswaar een grove schending van de democratische normen; maar die coup werd door miljoenen Tsjechoslowaken bejubeld. Het communisme werd niet, zoals in Polen en Hongarije, met veel dwang door een kleine minderheid aan de overgrote meerderheid opgelegd. Een groot deel van de bevolking had vertrouwen in deze nieuwe koers.

Bij Renner zijn de oorzaken te vinden van wat al snel na februari 1948 een afgrijselijke politieke blunder zou blijken te zijn. Het vooroorlogse, democratische Tsjechoslowakije was in september 1938 in München door zijn westerse bondgenoten op Hitlers altaar geofferd ‘om de vrede te redden’. Voor de Tsjechen en Slowaken betekende dat een ernstige teleurstelling in de westerse democratieën. Hun president, Edvard Benes̀, ging hen daarna voor in een positieve opstelling tegenover de Sovjetunie. Wij kunnen dat achteraf gemakkelijk naief noemen. Maar miljoenen Nederlanders hoopten tijdens de oorlog ook op een blijvend goede samenwerking tussen Oost en West als Hitler verslagen zou zijn. Hoop en geloof gingen trouwens dikwijls, net als nu het geval is, hand in hand. En anders dan de Polen en Hongaren, hadden de Tsjechoslowaken vóór 1945 geen onplezierige ervaringen met de Russen opgedaan.

Praag, augustus 1968

De kracht van het Tsjechoslowaakse communisme en het geloof in redelijkheid en fatsoen, speelden in 1968 weer een grote rol. En weer waren de gevolgen desastreus. In Tsjechoslowakije geloofden tijdens de Praagse Lente honderdduizenden mensen dat het communisme van binnenuit te hervormen was; de inval van 21 augustus 1968 (alweer die 8, net als in 1938 en in 1948) vermorzelde ook deze illusie.

Levensstandaard

Hans Renner is, hoe Germaans zijn naam ook klinkt, Tsjechoslowaak van geboorte en vond pas na de Sovjet-invasie van 1968 in Nederland zijn ‘tweede vaderland’. Hij heeft een aardige, bondige geschiedenis van het naoorlogse Tsjechoslowakije geschreven, bedoeld en geschikt voor een groot lezerspubliek. Toch mis ik wel wat bij hem. Hij gaat nauwelijks in op de traditioneel gevoelige betrekkingen tussen de Tsjechen en de Slowaken. Voorts is de economie duidelijk zijn zwakke kant. Op blz. 123-124 staat over de periode na 1968: ‘Aan de andere kant besloten de leiders de levensstandaard aanmerkelijk te verhogen. Zo'n politiek bood hun aanzienlijke voordelen. Zij vormde een probaat middel om een eventuele onrust onder de bevolking te voorkomen en om aan de Tsjechoslowaakse burgers de behaalde resultaten van het hercentraliseerde economische stelsel te etaleren. Bovendien had het bewind na een lange reeks impopulaire maatregelen een tastbaar succes op binnenlands gebied hard nodig. Gedurende de jaren 1970-1978 steeg de particuliere consumptie dan ook met 36,5%.’

Ja, ja. Jaruzelski heeft na een reeks impopulaire maatregelen ook tastbare economische successen nodig. Maar die vallen niet uit de hemel. Economische problemen speelden in 1967-1968 al een rol in Novotný's val. En aan het einde van de jaren zeventig gaat het opeens weer slecht met de econmie. Fikse prijsverhogingen zijn het gevolg. De lezer blijft al met al met grote problemen zitten: Waarom kon Husák de economische problemen na 1968 wegtoveren en waarom lukte dat in 1980 niet meer? Natuurlijk zijn er wel antwoorden op die vragen, maar Renner geeft ze niet.

Mijn laatste punt is Charta 77. Renners verhaal hierover mist consistentie. Hij zegt eerst dat we nergens, behalve in Tsjechoslowakije, zo'n hecht samenwerkingsverband tussen de groep oppositionele ex-communisten en de andere activisten aantreffen. Later zegt hij bij een felle discussie tussen Charta-ondertekenaars: ‘Het is niet de bedoeling van de schrijver Charta 77 aan de lezer als een ruziënde debatingclub voor te stellen.’ Hij meldt vol trots dat Charta 77 van alle mensenrechtenbewegingen in Oost-Europa het langste leven beschoren was. Daarnaast zegt hij dat de documenten van Charta helaas slechts in beperkte mate hun weg naar de samenleving vinden en dat Charta een duidelijk intellectueel stempel draagt. Dat laatste wil hij Charta echter niet ‘verwijten’ Nu kan van verwijten uiteraard geen sprake zijn, maar Renner lijkt vooral in dit hoofdstuk meer betrokkene dan waarnemer.

Nu zal het zeker voor een ex-Tsjech moeilijk zijn een beweging als Charta rustig te analyseren. De verscheidenheid van opvattingen die in een ééndenkenstaat de kracht van de oppositie moet zijn, staat daar toch vaak onder grote spanningen. Wij moeten, hoeveel sympathie wij ook voor Oosteuropese dissidenten hebben, die spanningen en tegengestelde opvattingen nuchter in beeld brengen. Het Westen moet weten dat de Tsjechische oud-communist en minister van Buitenlandse Zaken Hájek wonderen van Gorbatsjov verwacht en dat, om één voorbeeld te noemen, zijn landgenoot, de katholieke, met veel kinderen gezegende, Vaclav Benda, weinig in de Russische leider ziet. Het Westen moet ook weten dat de invloed van de godsdienst in Tsjechoslowakije toeneemt. Al was het maar om te voorkomen dat links bij ons straks schrikt, zoals toen het in 1980 ontdekte hoeveel de katholieke kerk voor de Poolse arbeiders betekende.

■