Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

De onderstromen werden bovenstroom
Twee sovjetkenners over Gorbatsjov

The gorbachev phenomenon A Historical Interpretation door Moshe Lewin Uitgever: Radius, Londen, 176 p., f 57,25
The gorbachev strategy Opening The Closed Society door Thomas H. Naylor Uitgever: Lexington Books, Lexington (Mass.) & Toronto, 253 p., f 63,55

Hans Oversloot

Moshe Lewin is een historicus van naam, schrijver van onder andere La paysannerie et le pouvoir soviétique 1928-1930 (1966) en Political Undercurrents in Soviet Economie Debates: From Bukharin to the Modern Reformers (1974). Zijn recent verschenen The Gorbachev Phenomenon is een van de knapste en leukste - want ideeënrijkste - boeken die ik over ‘het verschijnsel Gorbatsjov’ heb gelezen. Het is geen politieke biografie van Gorbatsjov; het houdt zich ook niet of nauwelijks bezig met speculaties over machinaties in de partijtop. Lewin is geen ‘Kremlin-kijker’, maar vooral een sociaal- en economisch-historicus.

Zijn boek heeft het karakter van een lang essay en begint met een scherpe kritiek op het concept van het ‘totalitarisme’, dat volgens hem ook nog in de jaren zeventig en tachtig het interpretatieve schema leverde voor de hoofdstroom van sovjetologen: hun aandacht zou zich vooral gericht hebben op de staat en op de door de staat geleide economie. De rest zou goeddeels buiten hun blikveld zijn gevallen.

Lewin komt inderdaad de eer toe al vroeg over de complexiteit en de rijkdom van het ‘volle leven’ in de Sovjetunie te hebben geschreven en te hebben gewezen op de politieke, sociale en sociaal-wetenschappelijke onderstromen. Het zijn ideeën en opvattingen die nu, onder Gorbatsjov, ‘bovenstromen’ zijn geworden. Lewin heeft meer gezien dan de meesten, en eerder; de conclusie van zijn Political Undercurrents blijkt achteraf voorspellende waarde te hebben gehad. Of Lewin gelijk heeft met zijn opvatting dat ‘de’ westerse sovjetologie ook in de jaren zeventig en tachtig nog gepreoccupeerd was met de sovjetstaat en met de door de staat geleide economie, betwijfel ik eigenlijk. Voor zover ‘de’ sovjetologie daarmee was gepreoccupeerd, werd ook en misschien zelfs vooral, zeker door economen, gewezen op de onmacht van ‘de staat’, op de feilen van het systeem van centraal geleide sociale en economische planning, en op wat zich in de economische sfeer op en over de rand van het ‘officieel toegestane’ afspeelde. De literatuur over het functioneren of niet functioneren van de sovjeteconomie staat de laatste tien, vijftien jaar vol met verwijzingen naar onbedoelde effecten van ‘oversturing’ en naar ontwijkende strategieën van de burgers. Het bestaan van undercurrents in het intellectuele leven in de Sovjetunie is niet helemaal aan ‘de sovjetologie’ voorbijgegaan. Het is, geloof ik, wél waar, dat historici als Moshe Lewin en Stephen E. Cohen (die, niet toevallig, beiden hebben geschreven over Nikolaj Bucharin) aan het bestaan van die ‘onderstromen’ meer waarde hebben toegekend dan de meeste andere sovjetologen en daarin ook meer reden voor goede hoop op een radicale transformatie van de sovjetmaatschappij hebben gezien.

Om een idee te geven van wat er op politiek gebied thans in de Sovjetunie gaande is wijdt Lewin een groot deel van zijn boek aan de economische, sociale en demografische ontwikkeling in de Sovjetunie sinds de opkomst van de sovjetstaat, zelfs met een terugblik naar de tsarentijd. Hoofdthema's in het eerste deel zijn de industrialisatie, de snelle verstedelijking en het met vertraging ontstaan van een echte stadscultuur in wat tot in de tweede helft van deze eeuw nog een door agrarische levensvormen en ‘bijbehorende’ (zij het juist op industrialisatie gericht) machtsstructuren gedomineerde samenleving was.

Gorbatsjov
DAVID LEVINE

Deze ‘megatrends’ leveren het kader voor het tweede deel, waarin Lewin onder meer de groei in kracht en tal van de intelligentsia, de stadsbewoners bij uitnemendheid, schildert. Het is ook in de stad dat zich een veelheid van culturen en subculturen heeft ontwikkeld, zich processen van groepsvorming hebben voorgedaan, en ideeën werden geopperd buiten de instituties om die daar van staatswege voor waren bestemd maar die daar, in ieder geval tot voor kort, onvoldoende ruimte voor lieten.

Anderzijds is door de toegenomen scholing, door de professionalisering van het kader van partij, staatsorganen en produktieorganisaties de ontvankelijkheid voor vernieuwende ideeën groter geworden: een deel van de ‘verlichte’ intelligentsia maakte al deel uit van de machthebbers binnen de partij en staat en van de produktie-organisaties - maar kreeg slechts zeer beperkte armslag. De kracht van de specialisten, van de beter opgeleiden is, aldus Lewin, dat de sovjeteconomie voor een verdere ontwikkeling van haar produktieve vermogen thans meer dan ooit van de inzet en de activiteit van de intelligentsia en de goed opgeleide arbeiders afhankelijk is. Aan de top is het besef doorgedrongen dat een grotere autonomie van de civil society en van het individu versus de staat - en dat impliceert ook een vrijere toegang tot informatie en ruimere mogelijkheden tot meningsuiting - voorwaarden zijn om dit creatieve, produktieve potentieel te kunnen aanspreken.

Lewin is positief gestemd wat betreft de mogelijkheden van slagen van de perestrojka: er zijn genoeg programma's en ideeën, er zijn geen onoverkomelijke barrières, er is politieke wil nodig, maar die politieke wil is er nu. The Gorbachev Phenomenon bevat een uitgebreide literatuurverwijzing (met veel aandacht voor het werk van sovjet-sociologen) en is voorzien van een uitstekende index.

Kenner

Van een heel ander kaliber is Thomas Naylors boek The Gorbachev Strategy. Hij stelt zich voor ‘een omvattende strategische analyse te formuleren van de doeleinden en strategieën van de USSR tot het jaar 2000’. Hij zegt iets over de doelstellingen van het twaalfde vijfjarenplan, schrijft over de noodzaak van decentralisatie, de noodzaak van culturele hervorming, schrijft over joint ventures, over de behoefte aan ‘managers van een nieuw type’, over economische interdependentie - stuk voor stuk belangwekkende en interessante thema's, als ze op een gedegen manier behandeld waren.

Naylor kan worden verweten dat hij volstrekt geen oog heeft voor wat er onder het ‘strategische niveau’ gebeurt of niet gebeurt, dat hij de wensen van Gorbatsjov voor de werkelijkheid aanneemt, dat hij meent dat een verstandige strategie ook succes verzekert, en dat hij ‘in zijn haast om te helpen’ positieve resultaten aan de economische hervormingspolitiek toeschrijft die met de beste wil van de wereld daaraan niet kunnen worden toegeschreven (zoals de relatief goede graanoogst van 1986).

Naylor poseert als kenner van ‘de sovjetsamenleving’ maar maakt ongewild duidelijk dat hij moeilijk als zodanig kan worden aangemerkt. Is het erg om geen ‘kenner’ te zijn? Stelt een amateur soms niet de interessantste vragen? Biedt het vergelijkend perspectief (Naylor schenkt veel aandacht aan de Hongaarse en de Chinese hervormingen) niet dikwijls een nieuwe, aardige invalshoek? Ja, een amateur stelt soms interessante vragen. Maar Naylor presenteert zich als kenner en hij stelt geen interessante vragen; hij wil vooral ‘interessante antwoorden’ geven. Hij baseert zijn boek op vertaalde Russische speeches en verder voornamelijk op artikelen uit Engelse en Amerikaanse weekbladen. En hij heeft met ‘vele honderden Russen geïnteracteerd’. Alleen al in mei 1982, tijdens de eerste van zijn twee reizen naar de Sovjetunie die mede het materiaal voor zijn boek hebben opgeleverd ‘met meer dan 250 Sovjet-economen, management- en computerdeskundigen.’ Goed, een kenner dus, met een opmerkelijke gave tot interactie. Maar hij strooit met platitudes en bezigt termen waarvan hij de betekenis niet blijkt te begrijpen. Wat moet ik met een bewering als ‘whether by choice or not, the Soviets are highly disciplined’? Hoe kun je, zoals Naylor doet, het opheffen van de verbanning van Andrej Sacharov aanmerken als een typisch voorbeeld van ‘democratisch centralisme’ en/of van ‘socialistisch zelfbestuur’?

Naylor ziet het verschil niet tussen wat werkelijk nieuw moet heten in het beleid dat onder Gorbatsjov wordt gevoerd en ouderwetse planningsretorica. Er is voldoende nieuws te melden. Maar Naylor vindt ook nieuw en origineel en prachtig wat misschien goed is, maar zeker niet nieuw.

Een van de meest rammelende passages in dit boek is het dertig pagina's tellende hoofdstuk ‘Het Reagan Effect’, waarin hij beweert dat de ‘Evil Empire’-politiek van Reagan Gorbatsjovs belangrijkste ‘steun van buiten’ betekende, terwijl Naylor tegelijkertijd zijn (Amerikaanse) publiek ervan wil overtuigen dat Reagans beeld van de Sovjetunie volstrekt achterhaald is, en dat Reagan een Koude-Oorlogsdenker uit de jaren vijftig is die niet ziet dat de Sovjetunie van Brezjnev (Andropov en Tsjernenko) als dag en nacht verschilt van de Sovjetunie onder Stalin. Wat het laatste betreft akkoord. Wil Naylor beweren dat een welwillender houding van de Verenigde Staten jegens de Sovjetunie Gorbatsjov schade zou berokkenen? Dat kan hij niet bedoelen, want Naylor zou graag zien dat de Sovjetunie de status van meest begunstigde handelspartner werd vergund en laakt Reagans ‘Evil Empire’-politiek. Als het waar is wat Naylor schrijft, dat ‘Reagans beleid ertoe heeft bijgedragen een politiek klimaat te scheppen in Moskou dat zeer gunstig is voor Gorbatsjov’, dan zou je (wat Naylor niet doet) Reagan moeten nageven dat zijn politiek jegens de Sovjetunie, ofschoon onbedoeld, toch een heel mooi resultaat heeft opgeleverd.

Maar deugt er dan niets van dit boek? Vertelt dit boek je dan niets over ‘de doeleinden en strategieën van de USSR tot het jaar 2000’? Jawel, maar zonder diepte, zonder analyse van de problemen en mogelijkheden. Je kunt nog beter af en toe een speech lezen van Gorbatsjov zelf, desnoods diens boek Perestrojka.

■