Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Even Engels als nierpastei
Een portret van John Betjeman als jongeman

Young Betjeman door Bevis Hillier Uitgever John Murray, 479 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 65,55

Martin Koomen

Het lijkt wel of ze in Engeland een speciaal talent hebben om hun roemruchte verleden te reconstrueren. Kijk maar naar al die prachtige televisieseries, of naar de manier waarop Margaret Thatcher nu al jarenlang de kans krijgt het Victoriaanse tijdperk te laten herleven. Zolang deze hang naar het verleden als nationale trek zichtbaar blijft, bestaat het Britse imperium onaangetast voort - al is het maar als een gekoesterde droom. De hierbedoelde nostalgie heeft, wat de poëzie betreft, heel meeslepend uitdrukking gevonden in het oeuvre van John Betjeman (1906-1984). Betjeman, de laatste twaalf jaar van zijn leven Groot-Brittanniës officiële hofdichter, was de vruchtbare en uitzonderlijk veelgelezen producent van verzen die ritmisch ongeveer het model van dit poly-interpretabele kwatrijn opleveren:

Pompediedom, pompediedom, pom pòm
pom,
Tadoem, tadoem, tadoem-tadoem, tadee.
Tadam tadam, tadam-tadam, tadaindam.
Padampedam, padam, padampadee.

John Betjeman (midden bovenste rij) in Marlborough

Maar niet alleen wat betreft de hoogst conventionele vorm, ook in haar thematiek belichaamt de poëzie van Betjeman eerst en vooral heimwee naar vroeger: naar de kindertijd, de herinnering aan prille liefdes, het landschap en de steden van Engeland, voordat ook daar de projectontwikkelaars hun kans schoon zagen.

Deze thema's van een in zijn tijd verdwaalde Victoriaan zijn voor een groot publiek aantrekkelijk gebleken. Betjemans succes komt misschien vooral omdat hij zo door en door Engels is, even Engels als nierpastei. 's Dichters belangstelling voor het onderscheid tussen de sociale klassen, een interesse die vaak genoeg het karakter van een ware obsessie krijgt, is maar één van de trekjes die dat bevestigen.

Bij dit alles komt dat in Betjemans wijze van behandeling van zijn thema's een ook alweer buitengewoon Engelse humor schuilgaat of, beter gezegd, opbloeit. Het is ook de invalshoek vanwaar uit deze dichter naar de werkelijkheid keek, van nature komisch is, of zijn humor geheel vanzelf voortvloeit uit de virtuoze trivialiteit waarmee hij de door hem opgemerkte verschijnselen wist om te zetten in rijm en dreun:

But why, if she's somebody's mistrest,
Is she travelling up in a third?
Her luggage is leather, not plastic,
Her jewelry rich and absurd...

(Uit een gedicht ‘Thoughtsln a Train’, dat ook Betjemans preoccupatie met het thema klasse mooi illustreert.)

Young Betjeman is het eerste deel van wat een omvangrijke biografie en tevens een elementair bronnenboek voor toekomstige biografen belooft te gaan worden. In zijn woord vooraf verklaart Bevis Hillier geen voorstander te zijn van een biografische aanpak die hij omschrijft als ‘de stofzuigerschool’ (alles bijeenzoeken en vermelden), maar hij voegt er al zeven regels verderop aan toe nu eenmaal een voorsprong te hebben op alle toekomstige biografen van John Betjeman, dit in de vorm van ‘vriendschap en lange gesprekken met hem en zijn vrouw Penelope, en interviews met veel van zijn vrienden en kennissen’. Het is geenszins een straf om deze dikke, vaak sierlijk geschreven turf uit te lezen, maar je moet wel weten dat je aan het eind pas in 1933 bent, als de dichter net getrouwd is in zijn zevenentwintigste jaar. Betjemans meeste bundels moesten toen nog komen, net als zijn nationale bekendheid (vooral ook als televisiepersoonlijkheid).

Lang haar

Betjeman, de Bard van de voorsteden, is in Noord-Londen geboren als zoon van een meubelfabrikant. Hij wist al vroeg wat zijn roeping in het leven was: ‘Ik neem lang haar als ik groot ben en dichter word,’ liet hij als jong schoolkind weten. Zijn vader, die de hoop koesterde in John een opvolger voor het familiebedrijf te zullen vinden, moest in plaats daarvan zien hoe de jongen zich vastberaden afzette tegen zijn middle class-milieu en tegen de daar geldende mores. Sport en spel bijvoorbeeld: John hield niet van jagen, had een afkeer van georganiseerde spelletjes en was, al had hij altijd overal ook vrienden, tamelijk op zichzelf.

Op zijn public school Marlborough College, een Spartaanse instelling met de gewone traditie van sadistische pesterijen, en later bij zijn studie in Oxford, wierp de jonge Betjeman zich vol animo in een soort eeuwigdurende strijd tussen enerzijds de ‘hearties’ of atleten en aan de andere kant de ‘estheten’. Zo deed hij op Marlborough mee aan een cultus die de kindertijd verheerlijkte, een doeltreffende manier om de sportievelingen op stang te jagen: men wierp elkaar grote rubberen ballen toe of rende vol gespeelde overgave achter hoepels aan. De latere spion en landverrader Anthony Blunt was naast Betjeman een van de gangmakers in de esthetische gelederen.

Men is niet verrast te vernemen dat het geslachtsleven in hun kring in zeer overwegende mate homoseksueel schijnt te zijn geweest. In Oxford was Betjeman enige tijd verliefd op Hugh Gaitskell, de latere Labour-politicus. (‘Hugh, mag ik je achterste strelen?’ Antwoord: ‘Nou, vooruit maar, als het dan moet.’) De dichter W.H. Auden mocht graag vertellen hoe hij en Betjeman op een keer in bed betrapt waren door Audens oppasser, die in ruil voor vijf pond had beloofd zijn mond te zullen houden over het incident. De pointe van het verhaal placht te luiden: ‘Het was de vijf pond niet waard.’

Na Oxford - waar hij wegens uitblijvende studieresultaten werd weggestuurd - was Betjeman onder meer enige tijd schoolmeester en vervolgens redacteur van The Architecture Review - van jongsaf had hij grote belangstelling voor bouwkunst, in het bijzonder de architectuur van kerken. Zijn driftleven kreeg nu een veeleer heteroseksueel karakter, maar nog altijd beoefende hij met grote inzet de kunst van het epateren. Betjeman schijnt een onbedwingbare behoefte te hebben gehad om op een provocerende wijze de excentriek uit te hangen. Welke passies hem ook dreven, naar buiten toe was zijn voornaamste hartstocht die voor Archibald de teddybeer - kameraad en vertrouweling sinds zijn vroegste kinderjaren.

Teddybeer

De gymnastiekjuf van de school waar hij les gaf, op welke collega hij een tijdlang bijna onvermijdelijk ook alweer verliefd was - ook in zijn voorkeur voor sterke vrouwen is Betjeman buitengewoon Brits; men herinnert zich de Franse uitdrukking ‘le vice anglais’ voor masochistische aandriften - leverde de biograaf dit tafereel van Betjeman met zijn Archibald in een ondergrondse trein:

‘Natuurlijk moest-ie Archie de teddybeer op schoot hebben, terwijl iedereen keek. Hij haalde hem dan uit z'n tasje en zette hem op zijn schoot en praatte tegen hem: “Nu, Archie, weet je waar we zijn? We zitten in een Underground; sommige mensen noemen dat tubes. Zie je dat stelletje daar? Ze kijken naar je. Gedraag je!”’ Archibald is door Betjemans vriend Evelyn Waugh, zelf een niet minder opmerkelijke Oxfordiaan, in diens roman Brideshead Revisited tot de teddybeer van de decadente Lord Sebastian Flyte gemaakt.

John Betjeman in 1925, het jaar dat hij naar Magdalen College, Oxford ging

Bevis Hillier onthoudt zich van pogingen om het waarom van Betjemans decadente poses te verklaren. Het lijkt aannemelijk dat deze rol (die van ‘unhealthy aesthetes such as I’, zoals het in een versregel heet) daarom is aangegrepen omdat zij de dichter de mogelijkheid verschafte de afstand tot zijn natuurlijke leefomgeving, de verachte middenklasse, te vergroten. Net zoals dat het geval was bij de eerdere decadente school in de Engelse literatuur, die van het fin-de-siècle, bestaan er ook bij Betjemans zwelgen in een oververfijnde esthetiek steeds de uitwegen van humor en satire, van ‘camp’: alles heeft een dubbele bodem en niets wordt helemaal serieus genomen.

In dit beeld past ook Betjemans levenslange preoccupatie met alles wat onbekend en halfverborgen is. Zoals zijn vriend Patrick Balfour schreef: ‘He has a passion for things that are obscure: obscure peers, obscure suburbs, obscure religions.’ Men moet daar wel aan toevoegen: als deze obscuriteiten maar aangetroffen konden worden op de Britse eilanden, want in het onbegrijpelijke en niet-begrijpende buitenland placht Betjeman ongelukkig te zijn: ‘Isn't abroad awjul!’

Behalve het eerste deel van een fascinerende levensbeschrijving is Young Betjeman ook een ware cavalcade van meer of minder bekende namen: namen uit de wereldjes van Oxford en van de jongelui die als ‘the bright young people’ de trend aangaven, van de literaire coterieën en de aristocratie, milieus die elkaar trouwens heel vaak blijken te overlappen. Het lezen van dit werk is als het bladeren in een familiealbum uit de jaren twintig en dertig. Hoevelen zijn er niet inderdaad familie van elkaar: aangetrouwd, ex-minnaar, vriend, achterneef - noem maar op.

Aan het einde van het boek heeft John Betjeman niet alleen een eerste dichtbundel op zijn naam gebracht, hij is ook - eerst nog in het geheim - getrouwd met een meisje uit de aristocratie, dit ondanks de tegenstand van zijn schoonfamilie (‘We vragen zulke mensen bij ons thuis, maar we trouwen er niet mee’). Het zit erin dat men zich later wel met hem verzoend zal hebben: Betjeman, Brits xenofoob en geobsedeerd door klasse. Poet Laureate en, veel meer dan dat, volgens de Times ‘teddybeer van de natie’, is waarachtig niet voor niets nog ‘Sir John’ geworden.

■