Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 12]

Strijd om de toekomst
De discussies binnen de Sovjetpers

Glasnost Grensverleggende artikelen uit de Sovjetmedia Onder redactie van Marius Broekmeijer Uitgever Jan Mets, 178 p., f 27,50

Martin van den Heuvel

Er springen wel wat verschillen in het oog als je Gorbatsjovs Perestrojka met Broek - meijers Glasnost vergelijkt. Dat is ook logisch. Gorbatsjov wilde met zijn boek richtlijnen geven om de Sovjetunie te hervormen; kritiek, zelfs scherpe kritiek, was daarvoor nodig, want er was veel fout gegaan. Broekmeijer c.s. heeft uit de Sovjetpers van de laatste tijd artikelen geselecteerd waaruit eerder de noden en misstanden van het Sovjetrijk blijken, dan de richtlijnen om verbetering aan te brengen.

Een van de eerste dingen die je je, deze bundel lezend, realiseert, is hoezeer in de huidige Sovjetunie de strijd om de toekomst gevoerd wordt met voorbeelden uit het verleden. Gorbatsjov en zijn aanhangers willen aantonen dat het politiek-economisch bestel dat Stalin geschapen heeft essentiële gebreken vertoont. Conservatieve leiders als Ligatsjov willen minder veranderen en geven daarom een positiever beeld van het stalinisme. In de discussie die deze politieke tegenstelling heeft opgeroepen, gaat het soms heftig toe. Voorstanders van Stalin schrijven: ‘Tijdens zijn leven was er tenminste orde en werd er niet zo gestolen als thans.’ Sommige Russen vinden zelfs dat er nu een tweede Stalin nodig is om orde op zaken te stellen. Er bestaat bij een flinke groep krantelezers uitgesproken verzet tegen het feit dat ‘grote leiders’ als Stalin ‘zo in de modder worden getrapt’.

Maar Stalin wordt ook heftig aangevallen. Een gepensioneerde militair citeert via de krant voor de Stalin-aanhanger Mallakoerbanov een gedicht van Nekrasov: ‘Hoe zwaarder de straffen, des te liever heeft men de heren.’ Zijn conclusie is: ‘Mallakoerbanov verlangt gewoon weer naar het prikkeldraad.’

Het Russische satirische blad ‘Krokodil’ geeft zijn visie op de glasnost. Een hoge functionaris vraagt op een vergadering: ‘En, wat is uw mening?’ Hij heeft de aanwezigen echter allemaal in zijn macht door eerder gegeven premies, extra toelagen, orders en een mooie flat

Lezers uit de provincie klagen dat hun overheden de ‘perestrojka’ tegenhouden. Maar conservatieven eisen een uitgebreider toepassing van de doodstraf en zeggen hun abonnement op progressieve bladen op. De jurist Moerzitsj uit Riga schrijft zelfs: ‘We moeten ons verzetten tegen die verdomde kwijlerige liberalen. We mogen niet toelaten dat hun rottige ideetjes de overhand krijgen, want dan is het gedaan met de rechtvaardigheid.’

Nou, het verzet waarom Moerzitsj vraagt, is er nog steeds voldoende. Uit een artikel in de bundel blijkt dat de lokale autoriteiten regelmatig rechters onder druk zetten. Twee eerlijke rechters werden zelfs zélf veroordeeld omdat ze voor dergelijke pressie niet wensten te wijken.

Bourgeoisgezanik

Schitterend is het verhaal van Arkadi Vaksberg uit de Literatoernaja gazeta over Andrej Vysjinski, de procureur-generaal tijdens de stalinistische processen van de jaren dertig. Vysjinski placht de beklaagden als ‘schoelje, stinkende kadavers of stront’ te betitelen. Velen van deze ‘verachtelijke honden’ zijn inmiddels gerehabiliteerd: maar nog niet zo lang geleden verklaarde een hoge Sovjetrechter dat het principe dat iemand onschuldig is zolang zijn schuld niet is bewezen ‘bourgeoisgezanik’ was.

De journalist Fjodor Boerlatski portretteert Nikita Chroesjtsjov, de opvolger van Stalin. De overeenkomsten en verschillen tussen Chroesjtsjov en Gorbatsjov dringen zich daarbij op. Beiden koppig en vasthoudend, en ervan overtuigd dat het stalinistische bouwwerk ingrijpend vertimmerd moest worden. Chroesjtsjov stoot in 1956 Stalin van zijn voetstuk, hoewel hij weet dat een overweldigende meerderheid in de partij daar tegen is. Chroesjtsjov moest, net als Gorbatsjov nu, stormlopen tegen de bureaucratie om zijn hervormingen erdoor te krijgen. Maar Chroesjtsjov handelde vaak emotioneel en ondoordacht. Hij wilde te veel, te snel. Bovendien verwaarloosde hij de leerstellige aspecten van zijn hervormingsactiviteiten. Het ‘Chroesjtsjovisme’ is daarom geen conceptie voor de vernieuwing van het socialisme geworden. Gorbatsjov is uiteraard ook een zeer gedreven man, maar hij lijkt toch van Chroesjtsjov geleerd te hebben welke fouten hij moet zien te vermijden.

Als echte schoolmeester moet mij over deze aardige bundel natuurlijk nog wel wat van het hart. Waarom lees ik op bladzijde 130 ‘Tartoe’ als het over de Estlandse stad Tartu gaat? Gelukkig weet ik zelf het antwoord op deze vraag. Die naam is vanuit het Russisch terug getranscribeerd in het Latijnse alfabet. Maar de Esten gebruiken zelf onze letters en schrijven sinds jaaren dag Tartu. En voor hen liggen deze ‘onnozelheden’ gevoelig. Hun hoofdstad heet Tallinn, met tweemaal n, en beslist geen Tallin, zoals de Russen schrijven. Zeker nu Gorbatsjov meer begrip krijgt voor de gevoeligheden van zijn minderheden, moeten wij ons dat in het Westen ook aantrekkken.

■