Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

‘Ze bleven altijd integer ten opzichte van elkaar, nu ja, toevallig niet tegen mij’
Frances Partridge en Angelica Garnett over de Bloomsbury-mythe

Onder de vele gastsprekers die de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam heeft uitgenodigd voor de grote ‘Bloomsbury-manifestatie’ die deze week plaatsvindt, bevinden zich de twee ‘grand old ladies’ die het allemaal meemaakten en er elk een boek over schreven: Frances Partridge (88) en Angelica Garnett (70). Rudi Wester zocht hen op in Londen. Het programma van de Bloomsbury-week staat elders op deze pagina.

Rudi Wester

Bloomsbury heeft nog het meeste weg van een leeuwehuis in een dierentuin, schreef Virginia Woolf aan een vriendin, want ‘alle dieren zijn gevaarlijk, nogal wantrouwend tegenover elkaar, boeiend en geheimzinnig’. Leon Edel, een van de geschiedschrijvers van deze beroemde groep die geen groep wilde zijn, noemde hen dan ook een ‘House of Lions’. Negen leeuwen liet hij in zijn besloten tuin toe: de schrijfster Virginia Woolf, geboren Stephen (1882-1941); haar echtgenoot schrijver, politicus en uitgever Leonard Woolf (1880-1969); de schilderes Vanessa Bell (1879-1961), zuster van Virginia; de kunstcriticus Clive Bell (1881-1964), echtgenoot van Vanessa, vader van Quentin en Julian Bell; Roger Fry (1866-1934), schilder, kunstcriticus en een tijdlang minnaar van Vanessa; de econoom John Maynard Keynes (1883-1946); de homoseksuele essayist en biograaf Lytton Strachey (1880-1932) die samenwoonde met de schilderes Dora Carrington; de literatuurcriticus Desmond MacCarthy (1877-1952); en, last but nor least, Duncan Grant (1885-1978), minnaar van Keynes, Strachey en Vanessa, en vader van Angelica Garnett. Gewoonlijk wordt verder nog tot ‘de club’ gerekend de schrijver E.M. Forster, de immer zwijgende, behalve als het over opera ging, Saxon Sydney-Turner, en, soms, de filosoof Bertrand Russell.

Vanaf 1905 kwam dit illustere gezelschap bijeen op 46 Gordon Square, waar de kinderen Stephen (Virginia, Vanessa, Thoby en Adrian) na de dood van hun vader een huis betrokken hadden. Thoby Stephen hoopte zo de opwindende bijeenkomsten die hij met zijn vrienden in de diverse studentengemeenschappen in Cambridge had gehad, voort te zetten. Dat lukte wonderwel (Lytton Strachey ontwaarde, toen hij de kuise Virginia Stephen voor het eerst ontmoette, een vlek in haar rok, en vroeg: ‘Is dat zaad. Virginia?’), al beleefde hij er zelf niet lang plezier van omdat hij het jaar erop aan een niet tijdig ontdekte tyfusaanval overleed. Maar de overigen zouden, elk op hun eigen gebied, van bekend tot beroemd worden en Engeland kennis laten maken met de nieuwste ontwikkelingen op het terrein van kunst, wetenschap en politiek in Europa. Maar vormden ze een groep, een elitaire maffia in de ogen van de een, en een hoogstaand, integer gezelschap in de ogen van de ander?

‘Nee,’ zegt Frances Partridge (‘Ik ben de oudste die onder hen leefde en die nog steeds in leven is’), als ik haar in haar appartement, met zeer fraaie schilderijen van Duncan Grant en Dora Carrington aan de muur, in Londen opzoek. Ze is achtentachtig jaar, met een ijzersterk geheugen en een breekbare stem, en memoreerde al in A Pacifist's War en Memories haar leven met de Bloomsburianen. Ook zij studeerde in Cambridge, werkte in de boekhandel van David Garnett en Francis Burell, een ontmoetingspunt voor ‘Bloomsbury’, en trouwde met Ralph Partridge die - blijft u er even bij - de minnaar was van Lytton Strachey en, eerder, echtgenoot van Dora Carrington. Stracheys levensgezellin. Zij allen woonden of kwamen bijeen met de andere ‘Bloomsberries’ in Ham Spray House in Wiltshire, en als er iemand kan weten of Bloomsbury een groep was of niet, is het Frances Partridge.

‘Geen groep,’ zegt ze beslist. ‘Een groep heeft een soort organisatie nodig, maar nergens waren er grotere individualisten dan in Bloomsbury. Ze stelden vriendschap boven alles, dat idee hadden ze opgedaan in Cambridge bij de filosoof G.E. Moore. Maar hun gedachten gingen niet in de riohting van een groep, dat weet ik zeker. Ze dachten überhaupt niet aan wat andere mensen van hen dachten. Ze hielden van elkaars gezelschap, ze voelden zich tot elkaar aangetrokken en daar zat niets “bewusts” bij. Ze vonden huizen vlak bij elkaar in de buurt, daar hielden ze van. Maar ze waren heus niet altijd even aardig, ja vaak malicieus. Ze waren dol op grappen, en niet altijd de netste. Maar er waren uitzonderlijk weinig ruzies.’

Wat ze vooral in hen waardeerde, was dat ze altijd volledig zichzelf waren (‘Dat was soms bij het onbeschofte af. Als ze iemand vervelend vonden, draaiden ze zich gewoon om en liepen weg’) en dat er geen enkel, maar dan ook geen enkel onderwerp taboe was. ‘Over alles werd gepraat, vaak op een uiterst originele wijze, en dat werkte heel stimulerend. Wel was er een bepaalde “Bloomsbury-voice”, die kwam van de Stracheys want die waren gewend buitengewoon geaffecteerd te spreken. Ik hoor er nog eentje tegen mijn vader zeggen (met onnavolgbare intonatie - RW): “I don't belief a single word you say.” Deze overdreven manier van praten, met veel hoge en lage tonen, namen de Bloomsburianen van Strachey over. Ze gebruikten ook veel speciale woorden. Zoals je een Schot of een Ier kunt herkennen, zo kon je hen herkennen. Lytton Strachey was dol op Franse woorden als funeste, en iets was bijvoorbeeld supéérb. En Virginia Woolf was absoluut een briljant spreekster als ze eenmaal op dreef was, al kon ze ook heel onaardig en wreed zijn. Ik heb haar wel eens jongeren in de tang horen nemen, op een teaparty of zoiets ongemakkelijk sociaals, dat was niet mis. Maar als ze iemand echt mocht, was ze buitengewoon gevoelig en begripvol.’

Als Frances Partridge eenmaal begint met vertellen is er geen stoppen meer aan. Ze kende hen allemaal: Roger Fry (‘Hij hoorde er eigenlijk niet bij. Ik was dol op hem want hij was altijd in een goed humeuren we schaakten veel’), Clive Bell (‘Hij werd onderschat, zijn boeken liepen niet zo goed. Maar hij was zeer gastvrij en las elke dag vijf uur lang biografieën en historische werken. Het was meer iemand voor de achttiende eeuw’), Duncan Grant (‘Niemand kon ontsnappen aan zijn charme’) en, natuurlijk, Lytton Strachey en Dora Carrington, die door haar kordate optreden meestal kortweg Carrington werd genoemd. Ik zeg Partridge dat ik haar beschrijving van de dood van Strachey en de kort daarop volgende zelfmoord van Carrington, die ze gezamenlijk uit alle macht probeerden te voorkomen, heel aangrijpend vind. ‘Het drama, het interessante verhaal,’ zo reageert ze, ‘was de levenslange toewijding van Carrington aan Strachey, een homoseksueel die niet aan haar wensen tegemoet kon komen, zo te zeggen. Het schilderij dat ze van Strachey geschilderd heeft en dat hier hangt, is met zoveel liefde gemaakt. Carrington was een bijzonder iemand, heel onzeker over haar werk, een sauvage. Lytton was vooral een nerveus man die zeer op Ralph leunde die sterk en mannelijk was. En ik dreigde dat mooie trio op te breken. Maar alles kwam goed want Carrington en ik begrepen elkaar wel, we regelden de dingen onderling. Toen Strachey doodging, wilde zij ook niet meer leven. Het is een treurig verhaal, maar het leven zit vol treurige verhalen. Wat echt droevig was, was dat Strachey nog maar tweeënvijftig jaar was. Ik bewonderde hem zeer, hij was zo onderhoudend en geestig. Ach, ik ben bang dat ik hen allemaal bewonderde.’

Jam maken

Frances Partridge heeft net een nieuwe uitgave verzorgd van The Eminent Victorians, het boek waardoor Strachey beroemd werd. Het zijn portretten, korte biografieën, van vier vooraanstaande victorianen, onder wie Florence Nightingale. ‘Strachey was zeer tegen die ouderwetse dikke biografieën in twee delen waar alles in stond maar die niets interpreteerden. Hij ging uit van een schokkende opmerking voor een biograaf, namelijk: “Vergeten is de eerste vereiste voor een levensbeschrijving.” Biografen moesten, in zijn ogen, vooral dingen weglaten. Beknopt zijn. Het publiek vond daarom Strachey in elk geval heel leesbaar, gewend als het was aan ontzettend vervelende dikke pillen.’

Voor Frances Partridge was de opvallendste eigenschap van de Bloomsburianen hun integriteit. Ze stonden voor wat ze geloofden dat waar en oprecht was, zowel in de politiek als in wetenschap en kunst. Over het algemeen waren ze links, atheïst en pacifist in de Eerste Wereldoorlog (‘Dat was wel veranderd in de Tweede’). Partridge: ‘Waar ze ook rotsvast in geloofden: dat je mensen niet met geweld kunt overtuigen, maar je moet met hen discussiëren. Je kunt mensen niet een idee inknuppelen. Daarom praatten ze ook zoveel. Het waren over het algemeen trouwens reuze kletskousen.’

Maar als ze niet praatten, dan werkten ze, keihard. Elk van hen had na de Eerste Wereldoorlog wel een of twee boeken op zijn naam staan, had meegeholpen de economische regelingen bij de vrede van Versailles in 1919 te onderbouwen (Keynes) of had het postimpressionisme in Engeland in de lift geholpen, Roger Fry door zijn tentoonstellingen van 1910 en 1911 waar hij tientallen Cézannes, Gauguins, Manets, Van Goghs en Picasso's liet zien, en Duncan Grant in de praktijk. Hoe vonden ze daar allemaal tijd voor? Partridge: ‘Vergeel niet dat mensen in die tijd allemaal bedienden hadden, zeer toegewijde bedienden. Vooral Virginia Woolf was eigenlijk opmerkelijk. Ze spendeerde niet alleen veel tijd aan gek zijn, maar ze leidde ook nog een druk sociaal leven, ze beheerde gedeeltelijk de Hogarth Press, ze schreef die fantastische boeken en ze deed ook nog wat de meeste “gewone” vrouwen deden, zoals je eigen brood bakken en jam maken.’

De Bloomsbury-familie begint nu zo vertrouwd te klinken, dat ik ook maar eens naar Vanessa Bell, de zuster van Virginia, informeer. Vanessa, de bijenkoningin in het gezelschap, met maar één doel in het leven: schilderen. Tolerant, schitterend om te zien, geestig en met een uitzonderlijk talent om alles schijnbaar moeiteloos naar haar hand te zetten. Met echtgenoot en minnaars, met iedereen bewaarde ze goede vrede. Ook Frances Partridge was zeer op haar gesteld, ‘en omgekeerd. Ik wist waar ik aan toe was met haar. Sommigen noemden haar kil, maar dat zag ik niet zo. Wel voelde ik dat haar warmte vooral uitging naar mensen die het dichtst bij haar kinderen stonden, want voor hen - Julian. Quentin en Angelica - had ze overweldigende gevoelens.’

Wie daarover zeker kan oordelen, in negatieve zin dan weliswaar, is Angelica Garnett die pas op haar zestiende jaar door haar moeder Vanessa ingelicht werd over het feit dat niet Clive Bell maar Duncan Grant haar echte vader was. Ze nam later weinig subtiel wraak (‘ik heb wel betere ideeën gehad’) door met een van de minnaars van haar vader te trouwen, de veel oudere David Garnett. Over het rampzalige effect van die (te) lange geheimhouding en over de gedragingen en de houding van de overige Bloomsburianen publiceerde ze in 1984 het mooie en treurige Deceived with Kindness. A Bloomsbury Childhood.

Ik tref haar in Londen in de Chelsea Art Club, toevallig, want eigenlijk woont ze het hele jaar in Frankrijk, ergens zeer geïsoleerd in de Haute Provence. Na theater heeft ze drie jaar geleden ook het schilderen opgegeven en maakt nu sculpturen. Garnett (70) is tenger,

[p. 9]

nerveus, uitzonderlijk aardig en duidelijk door het leven getekend. Ze heeft er zeven jaar over gedaan om haar verleden van zich af te schrijven. ‘Het is erg,’ zegt ze gelaten, ‘in een elitegroep geboren te worden. Niemand had dat door, of realiseerde zich dat. Ze dachten dat ze mij vrij maakten door mij te laten doen waar ik zin in had, maar er gebeurde precies het tegengestelde. Ik was aan handen en voeten gebonden omdat het allemaal zo vrijblijvend was. Leonard Woolf was de enige die wel eens regels stelde, die wel eens zei: dit is goed en dat is slecht en je kunt dat niet doen omdat het slecht is. Dat zouden mijn ouders nooit gezegd hebben. Die vonden dat ik alles zelf maar moest uitmaken en zelf moest beslissen. Dat is in principe oké, maar voor een kind is het soms, als het erop aankomt, heel goed om te horen dat je iets niet mag doen. Als kind heb je niet genoeg overzicht. Al die volwassenen om mij heen waren intellectueel briljant, maar als het op emoties aankwam, waren de meesten niet thuis. Daar zat een waterdichte scheiding tussen. Geen van allen waren het warme persoonlijkheden, ze waren allemaal vrij gereserveerd. Ik zou zo graag gehad hebben dat iemand uit de groep me gewoon eens geknuffeld had.’ Haar tante Virginia deed nog wel eens een poging, maar ze deed dat dan weer zo eng, zo onhandig. En Lytton Strachey haatte kinderen, hij noemde ze le petit peuple.

Frances Marshall, later Partridge, in Charleston, 1932

Maar het ergst beschadigd is ze doordat haar ouders. Vanessa Bell en Duncan Grant, zo lang voor haar verborgen hebben wie haar echte vader was. ‘Op het moment dat ik het hoorde, kon het me niet zoveel schelen. Pas veel later, na de dood van mijn moeder, begreep ik hoe oneerlijk het tegenover mij geweest is, en heb ik er zeer onder geleden. En doe het nog steeds. Achteraf is het ongelooflijk dat ze dat gedaan hebben. (Aarzelend.) Het heeft me geen ruimte gegeven iemand te zijn. Het was alsof mijn moeder gedacht heeft dat ze alles met me kon doen wat ze wilde. Als een object. Als een stuk materiaal dat je kunt kneden, oppakken en wegstoppen in de kast. Deur dicht en verder geen zorgen. Ze realiseerde zich niet wat ze mij daarmee aandeed. Uiteindelijk vergeef ik het haar wel, maar ik denk nog steeds dat het verschrikkelijk is om te doen tegenover een ander menselijk wezen, en zeker je eigen dochter.

Angelica Bell, later Grant, 19 jaar oud

Het was zo verwarrend omdat ze natuurlijk tegelijk dacht dat ze van mij hield, enorm veel van mij hield. En dat deed ze ook wei, maar het was een soort liefde die mij geen ruimte liet te bestaan. Dus rest de vraag: is dat liefde? Op de een of andere manier denk ik van niet. Het is apenliefde. Ze was een dominerende vrouw, ze wilde mensen bezitten, geen dingen. Er was iets in haar wat niet klopte, maar ze heeft nooit willen begrijpen wat dat was. En niemand kon haar dat zeggen, want ze had zoveel overwicht.

Beschavingsideaal

Ik was het slachtoffer, maar ook mijn broers Quentin en Julian, die later, in 1937, in de Spaanse Burgeroorlog gesneuveld is. Maar zij hadden het probleem niet dat ik had, namelijk dat Clive Bell, van wie ik altijd geloofd had dat hij mijn vader was, dat niet was. Ik betreur het dat ik er met mijn moeder nooit over heb kunnen praten. We zaten soms uren zwijgend naast elkaar, een marteling. Beiden konden we het niet doorbreken. Niemand van hen was geïnteresseerd in psychologie of Freud. Zeker mijn vader niet, hij haatte psychoanalyse.’ Wel was Adrian, de jongere broer van Vanessa, psychoanalyticus, evenals zijn vrouw. En James Strachey, de broer van Lytton. ‘Maar ze pasten de theorieën niet op hun vrienden toe, en terecht. Alles was intellectueel, niet emotioneel. De vertaling van het werk van Freud werd op de Hogarth Press gedrukt, dus het was verbazingwekkend dat ze niet meer geïnteresseerd waren. Ik denk dat Virginia er wel belang in stelde en er ook wel over gelezen heeft, want dat blijkt uit haar werk. Maar zij kon er andere mensen niet mee helpen, ze had genoeg aan zichzelf. En mijn moeder was er te bang voor, denk ik. Dat was ook wel zo in die tijd, mensen voelden zich bedreigd door die nieuwe theorieën over je innerlijke leven en je driften.’

Ook Angelica Garnett gelooft niet dat de Bloomsburianen zichzelf als groep beschouwden. Clive Bell zei weliswaar ooit tegen Roger Fry dat hij een groot, historisch groepsportret van Bloomsbury zou moeten schilderen, het is er nooit van gekomen. Garnett: ‘Het was geen groep in de bewuste zin, het was meer gebaseerd op sympathie. Mensen die ongeveer dezelfde achtergrond hadden, die ongeveer op dezelfde manier opgevoed waren, die min of meer dezelfde ideeën hadden. Jong, in elk geval jong genoeg om iets van elkaar aan te nemen en erover te praten. Later gingen hun wegen wat uit elkaar, er waren toch grote verschillen onderling. Er waren geen gezamenlijke politieke activiteiten en zelfs geen ideologische. Het was een groep individualisten, een contradictio in terminis. Mijn moeder zei altijd dat Bloomsbury eigenlijk alleen maar bestond vóór de Eerste Wereldoorlog, daarna kwam er een soort tweede-generatie-Bloomsbury die er weinig meer mee te maken had.

Ik denk dat voor hen vooral de eerste jaren zo belangrijk waren omdat ze toen ontdekten dat ze dezelfde ideeën hadden, dat de wereld veranderde en dat zij daar iets aan konden bijdragen. Maar toen de oorlog was afgelopen waren ze zelf ook veranderd en bovendien van middelbare leeftijd. Ze hadden allemaal, apart, al wat bereikt. Virginia Woolf die het als schrijfster anders deed dan Lytton Strachey; John Maynard Keynes met zijn economische theorieën en Leonard Woolf met zijn politieke. Iedereen ontbotte op zichzelf. Het was als een waaier die openging. Hoewel ze het verleden gemeenschappelijk hadden, dachten ze zeker niet van zichzelf dat ze een soort van eenheid vormden ten opzichte van de buitenwereld. Natuurlijk waren ze het eens over bepaalde normen en waarden in het leven, ze waren bijvoorbeeld absoluut tegen geweld en de meesten waren gewetensbezwaarden tijdens de oorlog. Over het geheel waren ze progressief en ondogmatisch, ze hadden een bepaald beschavingsideaal waarin ze geloofden. Ze bleven altijd integer, eerlijk ten opzichte van elkaar. Nu ja, toevallig niet ten opzichte van mij.’

Angelica Garnett onderkent dat zij de hypocrisie van de Victoriaanse zeden duidelijk aan de kaak stelden, dat hun houding ten opzichte van homoseksualiteit opmerkelijk modern en moedig was voor die tijd. ‘Ze slaagden erin een leven te leiden zoals zij dat wensten, en dat was afwijkend van dat van de meesten. Daardoor veroorzaakten ze ook veel kritiek. Criticasters dachten dat ze heel rijk waren en niet voor hun brood hoefden te werken. Dat was maar betrekkelijk, ze hadden een heel klein eigen kapitaal.’ Vooral de schrijver D.H. Lawrence was zeer op hen gebeten. Hij vond ze decadent, te sophisticated, te veel pratend. En als schilders te slordig. Garnett: ‘Schilderen had voor hem te maken met vakmanschap, maar de Bloomsbury-schilders bekommerden zich daar niet altijd om. Ze geloofden in spontaniteit. De Omega Workshops die Roger Fry in 1913 stichtte om ontwerpen voor toegepaste kunst uit te voeren, geloofden dan ook alleen maar in het visuele aspect en niet of een tafel goed of slecht in elkaar zat. Noch mijn vader noch mijn moeder bekommerde zich om de techniek van het schilderen. Dat verflagen later wel eens loslieten, interesseerde hun niet.’

Spinnen op de maan

Zowel Angelica Garnett als Frances Partridge waren lid van de Memoir Club die in 1920 was opgericht om, na een gezamenlijk diner, persoonlijke notities en stukken te bespreken. Een soort imitatie van de Franse salon, maar dan indringender en intiemer. Er waren maar tien à elf leden en het heeft tot 1960 bestaan. Frances Partridge, die op een gegeven moment secretaresse van de club was, vertelt over zo'n bijeenkomst: ‘Als er een stuk voorgelezen was, begonnen ze het meteen te generaliseren. Het stimuleerde hun geest. Ze dachten niet, als zoveel anderen, dat debatteren en discussiëren grof of hard was. Ze vonden het juist fascinerend.’ En Angelica Garnett: ‘Ik was toevallig in Charleston, ons buitenhuis, toen Virginia een stuk kwam voorlezen. We zaten allemaal op het grasveld. Toen zei mijn moeder: “Angelica moet ook lid worden”, en niemand durfde nee te zeggen, omdat zij het zei. Zo werd ik lid.’

Debatteren, schrijven, schilderen, het ontwikkelen van nieuwe ideeën in een vertrouwde omgeving en discussiëren tot in het oneindige lijken de voornaamste karakteristieken van een Bloomsbury dat vooral vóór de Eerste Wereldoorlog dat stempel mocht dragen. Maar waren ze nu wel zo belangrijk, hebben ze inderdaad enige invloed uitgeoefend? Frances Partridge: ‘Ik herinner me dat toen ik twaalf was - dus al heel lang geleden - er aan tafel gepraat werd over “die nieuwe schrijfster” Virginia Woolf, over het boek dat ze geschreven had waarin taxi's als spinnen op de maan beschreven werden. Dat maakte indruk. En Lytton Strachey heeft met zijn nieuwe vorm van biografie heel wat navolgers gehad. Maar de schilders van nu zijn zeker niet beïnvloed door Bloomsbury. Duncan Grant had eerst veel succes, daarna weer niet en toen kwam er een periode dat zijn schilderijen als warme broodjes verkocht werden. Maar omdat ze zulke uiteenlopende gebieden coverden, cirkelden er veel andere, ook invloedrijke figuren om heen, zoals de filosoof Bcrtrand Russell, die Wittgenstein weer kende.’ En, tenslotte, Angelica Garnett: ‘Ze hadden meer invloed dan ze zich zelf realiseerden. Het ging toen allemaal op vrij kleine schaal. De media bestonden nog niet in de vorm die wij nu kennen, er was geen publiciteit in de moderne zin. De enige twee die echt een groot publiek bereikten waren mijn tante Virginia en John Maynard Keynes, de econoom. Lytton Strachey tot op zekere hoogte. Toch oefenden ze invloed uit. Nog steeds. Ik denk dat het komt omdat ze zo uitgesproken waren. En er is zo veel over hen geschreven dat ze een onderdeel zijn gaan uitmaken van het culturele leven van Engeland. Je kunt voor of tegen ze zijn, maar niet ze negeren. Uit artistiek, esthetisch, politiek en sociaal oogpunt waren ze belangrijk. Het is wat dubbel wat ik zeg, want aan de ene kant heb ik eronder geleden, echt geleden, maar als je hun boeken leest of hun schilderijen bekijkt, moet je hen wel bewonderen. Ze hadden alleen hun fouten, zoals iedereen.’

■