Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 17]

Spuwende dames in ondergoed
De achttiende-eeuwse mestiezencultuur in Batavia

Smeltkroes Batavia Europeanen en euraziërs in de Nederlandse vestigingen in Azië door Jean Gelman Taylor Vertaling Emile Henssen e.a. Uitgever Wolters-Noordhoff, 256 p., f 49,50

Peter van Zonneveld

‘Dese vrouwtjes, dan in 't algemeen aangemerkt, soo Hollandse, als ook Kastise en Mistise, in sonderheid op Batavia, sijn 't meestendeel so pragtig, so hovaardig. So dartel, en weelderig, dat sy van brootdronkenheyt, nauwelijks weten hoedanig dat sy haar sullen aanstellen; sy laten haar dienen, als princesse, en hebben sommige veel slaven en slavinnen tot haren dienst, wake nagt en dag, als wagt honde moeten oppassen.’

Zo beschrijft de scheepschirurgijn Nicolaus de Graaff, in zijn laat-zeventiende-eeuwse Oost-Indise spiegel de dames die hij aantrof in het centrum van het Hollandse koloniale imperium in de Oost: Batavia. Dit fragment, typerend voor het beeld dat de Europese reiziger kreeg van de Indische samenleving, ontleen ik aan een fascinerende studie over Europeanen en euraziërs in de Nederlandse vestigingen in Azië: Smeltkroes Batavia, van Jean Gelman Taylor. Het is de vertaling van The Social World of Batavia, dat bij verschijnen in 1983 enthousiast werd ontvangen.

Het leven in het Batavia van die dagen werd bepaald door wat Taylor een mestiezencultuur noemt, ontstaan uit de versmelting van Europese en Aziatische elementen in de ruimste zin van het woord: niet alleen Hollands, maar ook Portugees, niet alleen Javaans, maar ook Singalees. Maleis en Chinees. Hoe rijk geschakeerd die cultuur was, blijkt mede uit De Graaffs inventarisatie van de vigerende scheldwoorden in zijn beschouwing over de Bataviase dames, die hun slaven of slavinnen bij het minste of geringste:

‘voor een poete rastade, poete de negre, of fili de pocto, of fili de katsjoer uitsonderden, (dat is) te seggen geraffineerde, of andermans hoer, slave hoer, hoere kint, of honde kint, en somtijts nog erger, en so sy 't eenigsints hebben verkerft, lattense haar om een geringe oorsaak, aan een paal of op een ladder binden, en de met scherpe doorgespouwe rottinge op haar naakte lighaam, sodanig slaan en geeselen, datter 't bloet by neerloopt en de lappen daar by neder hangen.’

Die gevarieerde samenleving was het gevolg van het door de VOC gevoerde beleid. De talrijke vestigingen van de compagnie in Azië, van India en Ceylon tot China en Japan, werden bevolkt door Hollandse mannen die relaties aangingen met Aziatische vrouwen. Mannen als Jan Pieterszoon Coen hebben nog een tijdlang geprobeerd meer Hollandse vrouwen naar de Oost te halen, maar die pogingen hadden weinig succes. Aziatische of eurazische vrouwen stelden minder hoge eisen, waren gewend aan het klimaat, wakkerden het heimwee naar Holland niet aan en baarden kinderen waar de VOC ook weer plezier van kon hebben.

Familieclans

Deze vrouwen gingen geleidelijk aan de sociale cultuur van Batavia bepalen. Taylor spreekt van een matrilineair systeem, waarbij de Aziatische of eurazische vrouw de verbindende schakel vormt. Om kliekvorming te voorkomen mochten de zonen van VOC-employés geen functies vervullen. Het was evenmin toegestaan om verworven kapitaal aan zonen over te dragen. Daarom kwam het familiebezit veelal in handen van de schoonzoon of de zwager, waarbij dochters en zusters dus een centrale rol speelden. Zo ontstonden er familieclans, die vooral in de achttiende eeuw de macht in handen namen, de beste baantjes naar zich toe trokken, zeer welgesteld waren (waar ze naar Aziatisch gebruik ook graag voor uitkwamen) en zich weinig gelegen lieten liggen aan wat in Nederland ten aanzien van de Oost werd bepaald. Pogingen van sommige gouverneurs-generaal om het Europese element te versterken hadden weinig succes.

Eurazische dame op weg naar de Nederlands hervormde kerk, in gezelschap van een slavin (met beteldoos) en een slaaf (met parasol)

Toen de Engelsen in 1811 op Java verschenen waren zij verbaasd en verontwaardigd over de samenleving die zij in Batavia aantroffen. Voor hen waren relaties met Aziatische of eurazische vrouwen taboe. Vooral de vrouw van luitenant-gouverneur Raffles, de legendarische Olivia, trok ten strijde alles wat haar niet zinde. Zij wenste geen dames te ontvangen die sarong en kabaja droegen, omdat ze die dracht als ondergoed beschouwde. Bovendien liet ze alle kwispedoors verwijderen, om te voorkomen dat de Indische dames in haar aanwezigheid betel kauwden en uitspuwden.

Tegelijk wilden de Engelsen echter de vrouwen meer betrekken bij het maatschappelijk verkeer, terwijl die in Indië tot dan toe naar Aziatisch gebruik de neiging hadden zich af te zonderen. Nu namen zij schoorvoetend deel aan de bals en partijen die de nieuwe heersers organiseerden, al trokken zij zich, voor en na het dansen weer schielijk in aparte damesvertrekken terug.

Liplap

De Engelse aanval op de mestiezencultuur duurde te kort om tot ingrijpende veranderingen te leiden, al slaagden zij er wel in een scheiding aan te brengen tussen het Europees getinte openbare leven en de voortzetting van de Aziatische leefwijze in de privé-sfeer. De gevoeligste klap kregen de aloude Indische clans in 1825, toen bepaald werd dat bestuursambtenaren voortaan in Holland geboren en opgeleid dienden te zijn. Naarmate de verbindingen met Nederland in de loop van de negentiende eeuw beter werden, kwamen er steeds meer Europeanen naar Indië, niet alleen mannen, maar ook steeds meer vrouwen.

Die ontwikkeling, waarbij de eurazische cultuur naar de achtergrond werd gedrongen en de nazaten der aanzienlijke dames uit de achttiende eeuw voor liplap werden uitgemaakt, weerspiegelt zich ook in de literatuur. Voor de eerste twee eeuwen maakt Taylor vooral gebruik van genealogische gegevens, maar voor deze periode verwijst zij voornamelijk naar de Indische letterkunde, waarin de teloorgang van die cultuur goed te volgen is. Haar onderzoek, dat door de verrassende invalshoek nieuw licht op de koloniale samenleving heeft geworpen, zou ook tot de twintigste eeuw kunnen worden uitgebreid.

Het is jammer dat de Nederlandse editie ontsierd wordt door een groot aantal slordigheden en zetfouten. Bovendien laat ook de vertaling nogal te wensen over. Wanneer het gaat over vrouwen die voor het eerst naar een bal gaan kun je het Engelse ‘entrance into society’ toch onmogelijk vertalen met ‘intrede in de samenleving’. Bovendien mist de Nederlandse uitgave een aantal genealogische appendixen, die de oorspronkelijke studie een degelijke basis gaven. Het register is opmerkelijk onvolledig, maar dat was in de originele versie ook al zo. Die editie is echter twee keer zo duur als de nu verschenen vertaling die, ondanks haar feilen, de imponerende studie van Jean Taylor een nieuwe lezerskring kan verschaffen.

■