Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Een permanente tragedie
Konwicki's roman over de Poolse ondergang

Onderaardse rivier, ondergrondse vogels door Tadeusz Konwicki Vertaling Esselien 't Hart Uitgever Meulenhoff, 201 p., f 34,50

Hans van Derheijde

‘Men heeft mij vaak een kritisch realist genoemd, soms zelfs magisch realist, maar ik beschouw mijzelf als een eschatologisch realist,’ aldus typeerde de Poolse auteur Tadeusz Konwicki zijn schrijverschap ooit in een interview. Konwicki's romans worden beheerst door een onheilsbezwangerde atmosfeer van verval, die uitdrukking moet geven aan de morele en culturele desintegratie van de (Poolse) wereld en de permanente ondergang van de vrijheidslievende Poolse geest. Aan dit weinig vrolijk makende perspectief voegt de roman Onderaardse rivier, ondergrondse vogels, het besef toe dat de geweldloze opstand van 1981, die eindigde met het uitroepen van de staat van beleg op 13 december 1981, de laatste opstand was die zijn generatie mee zal maken. Deze zwaar bezochte generatie, sterk gedecimeerd in de partizanenoorlog tegen de nazi's en het Rode Leger - Konwicki vocht tegen beide in de wouden rond Wilna - en ontdaan van bijna alle illusies tijdens de jaren van de Poolse variant van het stalinisme, zal uiteindelijk sterven tijdens de grote geestelijke depressie die is gevolgd op de onderdrukking van de laatste opleving van het Poolse volksverzet.

Het verhaal van Onderaardse rivier, ondergrondse vogels neemt een aanvang op de vroege ochtend van 13 december 1981: Siódmy, die als typograaf werkzaamheden verricht voor ‘de vakbond’, ontvlucht met een tas vol matrijzen van een bundel poëzie via de regenpijp zijn woning, als hij hoort dat zijn voordeur door de met ijzer beslagen laarzen van de veiligheidspolitie wordt ingetrapt. Siódmy's zwerftocht door Warschau, in het bestek van één nacht getransformeerd tot een bezette stad die wordt beheerst door tanks, pantservoertuigen en militairen, voert hem langs plaatsen en figuren die hem confronteren met de tragedie van zijn leven en dat van de Poolse natie.

Zoals in veel van zijn romans gebruikt Konwicki een filmische stijl: Siódmy wordt als het ware gevolgd met een camera, die elk detail registreert; de reeks scènes die zo ontstaat wordt afgewisseld met flash-backs, die de lezer terugvoeren naar de arcadische jeugd van Siódmy in Litouwen, de plaatsen waar God zich in eenzame contemplatie schuilhoudt voor de vreselijke mensen. In korte, ingelaste hoofdstukjes komt deze God - ‘IK’ - aan het woord, als de zo vaak door de aanraking met de zonde gestorven jeugd.

Tot mislukking gedoemd

Siódmy blijft niets bespaard tijdens zijn tocht door het tot een hades herschapen Warschau. Hij wordt aangeschoten door de militie, die hem voor een vooraanstaand leider van de ondergrondse houdt; de vrouw van wie hij houdt en bij wie hij toevlucht zoekt blijkt als man geboren te zijn en uiteindelijk blijkt zelfs dat het lawaai van de veiligheidspolitie, dat hem hals over kop deed vluchten, werd veroorzaakt door het intrappen van de deur van zijn bovenbuurman. Deze reeks van misverstanden, mispercepties en andersoortige beoordelingsfouten zijn symbool voor wat Konwicki beschouwt als het wezen van de historische Poolse tragedie, de romantische, maar vooral roekeloze en naïeve ontkenning van de harde realiteit door de vrijheidslievende Poolse geest, die steeds weer aanzet tot weliswaar heldhaftige en opofferingsgezinde, maar bij voorbaat tot mislukken gedoemde opstanden.

Het falen daarvan, van bijvoorbeeld de opstand van 1863, of die van 1944 en ook die van 1981, heeft steeds weer Polens beste generaties weggevaagd en heeft de natie evenzovaak gedompeld in lange perioden van doffe depressie, waarin schuldbesef, zelfverachting, cynisme en opportunisme hand in hand gaan. ‘De besten staat de ondergang te wachten, zoals altijd in dit land, zei Siódmy bij zichzelf. Ze gaan de gevangenis in, sluiten zich aan bij de ondergrondse, komen in de vuurlinie terecht. Ze worden verteerd door eenzaamheid, kanker, verdriet. Ze zullen zelfs niet tot troost hebben dat iemand zich hen herinnert, dat hun opoffering tot voorbeeld en inspiratie zal trekken. De rest begint munt te slaan uit de doodsstrijd van hun vaderland en gaat er een zaakje van maken. Daar liegen ze de boel bij elkaar, elders bedriegen ze, weer ergens anders bedelen ze een beetje poen bij elkaar, een greintje mededelijden, een sprankje morele steun.’

Siódmy mag na zijn zwerftocht door Warschau sterven; de opstand van 1981 was zijn laatste. Konwicki gunt hem echter niet het laatste woord in deze briljante, huiveringwekkende roman. Dat is voorbehouden aan God zelf, die zich schuilhoudt in Puszkamia, in het Wilna van Siódmy's - en Konwicki's - jeugd: ‘Wij hebben nog een gruwelijke eeuwigheid voor ons.’

■