Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 13]

Exquise tranen in een zuiver oog
De beschaafde dagboeknotities van Bernard Berenson

The passionate sightseer From the Diaries 1954-1956 door Bernard Berenson Voorwoord van Raymond Mortimer Uitgever Thames and Hudson, 176 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 47,10

Mariëtte Haveman

In de lijst van ‘geschonden genieën’ waar de kunstgeschiedenis zo v́ol mee zit dat je er een aparte geschiedenis van zou kunnen schrijven, neemt Bernard Berenson een opvallende plaats in. Hoewel hij als connoisseur van veertiendeen vijftiende-eeuwse kunst professioneel aan de andere kant van de lijn stond, lijkt zijn reputatiegeschiedenis in veel opzichten op die van Picasso. Ook hij is jarenlang vereerd als een boven elke smet of blaam verheven genius, een beeld dat in recentere tijden is afgebrokkeld en bij gelegenheid weer min of meer hersteld. Ook hij had een gecompliceerd karakter dat hem af en toe vreemde sprongen deed maken, en was bovendien een rokkenjager die zijn status schaamteloos aanwendde om vrouwen in zijn bed te lokken. Daarbij was ook hij behept met een merkwaardige neiging tot bijgeloof, die zich in kleine en grote dwangmatigheden openbaarde.

Zulke mensen zijn een dankbare prooi voor - veelal Amerikaanse - muckrakers die geld en roem vermoeden achter het omverwerpen van het standbeeld, en beiden hebben wat dit betreft postuum hun trekken thuis gekregen: Picasso in de gedaante van Stassinopoulos Huffington, Berenson in die van Colin Simpson, wiens boek The Partnership; The Secret Association of Bernard Bereson and Joseph Duveen vorig jaar bij uitgeverij Bodley Head verscheen. Alweer is er een interessante overeenkomst: zowel Picasso, Creator and Destroyer als The Partnership verschenen op een moment toen de ‘officiële’ biografieën - van John Richardson respectievelijk Ernest Samuels - weliswaar in de maak maar nog niet verschenen waren.

Zulke boeken als die van Huffington en Simpson vormen een groot probleem voor iedereen die erná nog iets zinnigs over het onderwerp te zeggen heeft. Hoe ellendig en schandelijk van toon en aanpak ook, Huffington en Simpson zijn in een gat gestapt dat nadien een obstakel is geworden: beide boeken staan bol van de verdachtmakingen, ontleend aan twijfelachtige bronnen, die door elke volgende serieuze onderzoeker op hun waarheidsgehalte moeten worden getoetst. Ze kunnen eenvoudig niet genegeerd worden, al was het vanwege de claim die ermee is gelegd op de onttroning van het genie. Daarmee wordt de taak van zo'n latere onderzoeker er niet dankbaarder op, gemanoeuvreerd als hij zich ziet in de rol van hoofdcommissaris-kanttekeningenplaatser.

Schemerlicht

De officiële biografie van Berenson is inmiddels (ik meen iets later dan Simpsons boek) verschenen en, zoals te verwachten, was Berenson noch zo goed als de mythe, noch zo slecht als Simpson wilde. Dát hij (zoals elke professionele kunstkenner in die dagen) door de knieën ging voor de verleidingen van de kunsthandel, geïncarneerd in de schurk Joseph Duveen, staat wel vast; dat feit was trouwens al opgemerkt door Meryle Secrest in haar in 1979 verschenen biografie Being Bernard Berenson. Maar in hoeverre hij daarbij de grens van het toelaatbare overschreed, dat blijkt zelfs voor de consciëntieuze Samuels een onoplosbaar raadsel. Het enkele geval waarin Simpson een ‘document’ aanvoert ten bewijze van zijn beschuldiging (de toeschrijving van een schilderij van Jacopo del Sellaio aan Botticelli) wordt door Samuels weerlegd, en in alle andere gevallen blijft het schemerlicht heersen.

Dit is des te opmerkelijker omdat tenslotte de enige reden waarom iemands leven op een goed moment wordt nageplozen ligt in de activiteiten, goed of slecht, waarin die persoon zich heeft onderscheiden. Zo'n levensbeschrijving komt op de tweede plaats, als een nadere beschouwing van de achtergronden die tot die activiteiten aanleiding hebben gegeven. Bij Berenson nu doet zich het merkwaardige feit voor dat zijn biografie in zekere zin vooruitloopt op de beoordeling van zijn prestaties als kunsthistoricus, die nauw verbonden zijn met de kwestie hoe fatsoenlijk zijn rol in de kunsthandel is geweest. Het enige aan hem dat boven elke twijfel verheven is, is zijn Jekyll & Hyde-natuur: enerzijds zijn verlangen naar een hoogstaande, smetteloze rol in het genieten en doorgeven van life enhancing qualities; anderzijds zijn rol in de door en door zieke kunsthandel als gever van al dan niet betrouwbare certificaten en ontvanger van fikse percentages, hele of halve betrokkene bij spectaculaire smokkel en dubieuze restauraties. Enerzijds die verfijnde levensstijl en al die conversaties waarvan getuigen ons verzekeren dat ze vol esprit waren, anderzijds zijn weinig subtiele uitvallen tegen Duits-joodse kunsthistorici, speciaal Erwin Panofsky die hij ooit aanduidde als ‘the Hitler of Art Study’.

Berensons lang gekoesterde Dr. Jekyll-kant komt voor mijn gevoel nog het best tot uitdrukking in het eerste hoofdstuk van Meryle Secrests Being Bernard Berenson. Wat zij schetst is het beeld van de gepolijste estheet die zijn Toscaanse villa I Tatti en zijn kunstcollectie tot pelgrimsoord maakte, gasten, speciaal vrouwelijke, selecteerde en ontving alsof het kunstwerken waren wier tactiele waarden hij beter dan wie ook wist te waarden in een complex ritueel van lunches, cocktails en diners, en die er zelf tot zijn dood (hij werd in de negentig) altijd prachtig en smetteloos uitzag met zijn witte baardje en een bloem in het knoopsgat. Hij wist precies wanneer hij binnen moest komen, en als hij binnenkwam viel de conversatie stil. Van zijn gasten verwachtte hij dat ze een ademloos gehoor vormden voor zijn briljante vertogen. Hij behield zijn présence tot jaren na zijn dood, onder andere door I Tatti aan Harvard te vermaken.

‘Life enhancement’

Dat zijn ster in recentere jaren wat is verbleekt is niet alleen het gevolg van retrospectieve skepsis en journalistiek effectbejag, ook al spelen beide daarin parten. Het ligt ook aan het genoemde onduidelijke karakter van Berensons bijdrage aan de kunstgeschiedenis. Wat betreft zijn kwaliteiten als spreker zijn wij aangewezen op getuigen, en daarvan lopen er steeds minder rond. Berenson is altijd meer een kijker en prater dan een schrijver geweest, zoals blijkt uit de paar geschriften die hij ons heeft nagelaten. Weliswaar worden zijn The Drawings of the Florentine Painters en Lorenzo Lotto nog steeds hoog aangeslagen, maar zijn latere Aesthetics and History en The Arch of Constantine or the Decline of Form staan volgens een betrouwbare waarnemer, Francis Haskell (‘Compromises of a Connoisseur’, Times Literary Supplement, 5 juni 1987) niet in verhouding tot zijn reputatie.

Ik kan daar niet zo goed over meepraten, maar Haskells oordeel over deze twee geschrifaan ten komt wél overeen met mijn indruk van Berensons heruitgegeven dagboeknotities, The Passionate Sightseer, From the Diaries 1947-1956. Uit de stijl blijkt duidelijk dat ze voor publikatie bedoeld waren, wat op zichzelf eigenlijk geen verschil maakt. Het beeld dat Berenson van zichzelf geeft is dat van een enthousiast liefhebber van kunst, landschappen en het leven. Maar wát hij over de kunstwerken die hij tegenkomt te zeggen heeft is bepaald teleurstellend. Hij weet precies vanuit welke hoek en in welk licht je de San Marco moet bekijken. Hij schrijft ook met enige tevredenheid over het wandtapijt van zijn kennis, ‘faded but fascinating, of historical association, digested, assimilated, forming part of me as no recent reading ever could’.

Waarom moet de vrucht van dat alles zich dan, althans in deze aantekeningen, beperken tot appreciërende bijvoeglijke naamwoorden in de geest van dazzling, fresh, radiant, delightfully capricious, kortom tot dat wat elke liefhebber met zijn eigen ogen kan zien?

Misschien is dit oordeel te hard, want tenslotte heeft Berenson zich altijd voornamelijk op zijn zuivere oog beroepen, maar zelfs van zo'n oog zou je iets meer verwachten. Hoewel, is die verwachting gerechtvaardigd? Berensons beroemdste snedigheid - ‘een kunstwerk is als een mooie vrouw; il faut coucher avec’ - heeft voor mij een wat laffe smaak, iets ouwe-oomachtigs, evenals dat telkens terugkerende life enhancement, dat ook in de dagboekaantekeningen met een zekere regelmaat uit de kast wordt gehaald.

Wat hier ook weer duidelijk wordt is hoe moeilijk het sowieso is om evocatief over kunstwerken (of landschappen) te schrijven zonder dat je er iets meer over te vertellen hebt dan het feit dat het mooi is. Het lijkt er sterk op dat die evocatie, althans verrijking van de waarneming, nog het best tot stand komt via een omweg, in de toevoegingen, wetenswaardigheden en achtergrondinformatie, waar Berenson zoals bekend nogal het land aan had.

Voetsporen

The Passionate Sightseer is gelukkig uitgenist met een flinke hoeveelheid foto's, zodat je tenminste zelf kunt beoordelen waar Berensons hart nu precies naar uitging. Voor het overige blijkt uit het boek voornamelijk in welke voetsporen Berenson wil treden. Allereerst in dat van Goethe, wiens Italienische Reise veel overeenkomst met zijn eigen notities vertoont wat betreft opbouw, gebruik van adjectieven en in de zijdelingse commentaren op politiek, bevolking et cetera, Vervolgens in het voetspoor van de vele andere Grand-Touristes die in de achttiende en negentiende eeuw het Italiaanse wegennet bevolkten en waarvan hij er - met kennelijk plezier - een paar in het voorbijgaan noemt (‘de Reverend Tate Ramage, die 's zomers in de vroege negentiende eeuw door Calabrië placht te trekken, een reusachtige parasol in de hand, gekleed in een witte nanking broek en een jacquet met in de zakken zijn volledige bagage’). Tenslotte in dat van Stendhal, wiens naam hij niet noemt, maar met wie hij het vergieten van tranen gemeen heeft: ‘In Cosenza waamu een moderne brug over de Busento loopt, de Ponte Alarico, werd ik tot tranen toe geroerd toen ik dacht aan Platensius' exquisitely evocative verzen over de begrafenis van Alaric in de bodem van die stroom.’ Het is niet dat ontroerde tranen storten op zichzelf, want dat doet iedereen wel eens, maar het feit dat hij het opschrijft, en de manier waarop. Alles is zo beschaafd en beheerst, vervuld van het kalme genot van de herkenning, en dan opeens die tranen, die als bij heldere hemel uit de lucht komen vallen. Hier is Berenson de eeuwige Amerikaan die zich een rijk geschakeerd Europees gevoelsleven heeft aangemeten.

Bernard Berenson

Was Berenson uiteindelijk een charlatan? Hoewel hij in allerlei opzichten geknipt lijkt voor die rol, is het bewijs daarvoor nog niet geleverd. Berensons eventuele belang voor de kunstgeschiedenis ligt besloten in de lijsten van toeschrijvingen die hij maakte, en waarmee hij zoveel schilderijen van hoge reputatie in Britse salons naar de zolder verwees. De precieze waarde van die lijsten is nog niet vastgesteld, en is ook moeilijk vaststelbaar. Het probleem is dat toeschrijvingen zich nog steeds voor een belangrijk deel in handen van kenners als Berenson zelf bevinden, wier expertise voor kennisgeving moet worden aangenomen. Dat is het belangrijkste nadeel van die tak van de kunstbeschouwing, en de reden waarom er altijd de nodige commotie ontstaat zodra er weer een schilderij wordt gedevalueerd. Het is een terrein dat beheerst wordt door intuïties, in weerwil van de enorme belangen die ermee gemoeid zijn. Zo lang dit nog zo is denk ik dat Berenson het voordeel van de twijfel verdient, maar dat dit zo is blijft een onverkwikkelijk feit.

■