Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Met de stemmen van Boon en Van Paemel in de walkman
Het prozadebuut van Bert Vanheste

Eeuwig en drie dagen door Bert Vanheste Uitgever Meulenhoff, 213 p., f 34,50

Wim Vogel

Verwarrend is het allemaal wel. De auteur heet Bert Vanheste, zijn hoofdpersoon Bertha van Craeijnest. Beiden zijn in 1937 geboren in West-Vlaanderen, hij in Pervijze dat in zijn debuut Eeuwig en drie dagen Paradijsegem wordt genoemd. Beiden studeerden in Leuven en zijn sedert 1972 lid van de sectie Nederlands van de Nijmeegse universiteit. Zij staat op het punt hoogleraar vrouwenliteratuur te worden, hij publiceerde onder meer over literatuursociologie en over Louis Paul Boon. Dat laatste is te merken want zonder dat dorp in Vlaanderen waar menigeen kennelijk zijn eigen kleine oorlog met de dogmatische autoriteiten aan moest gaan, en zonder de collagetechniek van Boon waarin de dagelijkse realiteit onder spanning staat door de verzinsels en innerlijke reacties van zijn personages, zou Vanhestes debuut niet zijn verschenen.

De auteur doet niet geheimzinnig over die invloed. Het vriendje van de jonge Bertha wordt onbekommerd Valeer-Traleer genoemd, zo heette immers ook Ondinekes broertje uit Boons Kapellekensbaan en op de laatste bladzijden van de roman neemt zowaar Alex-Sandra van Paemel het woord, het zusje van Pamela uit De vermaledijde vaders van Monika van Paemel. Ook haar oeuvre moet Vanheste goed gelezen hebben. Haar bezwerende staccatostijl imiteert hij moeiteloos. Wie schreef: ‘De keizer. Wagner. Sieg Heil. Wierook. Schoten. Vorwarts. Vluchtende stootkarren op kasseiwegen. Mama, Mama, mijn pop. O dierbaar België. Gelaarse stappen. Teutoonse marsmuziek...’ en wie: ‘Naar Oostland willen wij varen. Heidewitska, vooruit geef gas, dat oude getreuzel komt niet van pas. Sluit de rangen. Kameraden! Toekomstige strijdmakkers. Mannen van stavast. Laatste generatie die nog gedwongen Frans zal leren. De grote depressie...’? Monika van Paemel werd ooit door Aad Nuis de dochter van Boon genoemd. Eeuwig en drie dagen is dan ook een incestueus produkt. Hoe gewenst, hoe oorspronkelijk is Vanhestes eersteling?

Bertha van Craeijnest, achtenveertig jaar, zal de eerste Nijmeegse hoogleraar vrouwenliteratuur worden. Die zekerheid ondermijnt haar zelfvertrouwen. Irritaties en overspannenheid leiden tot een zesdaagse comateuze toestand waarin heden en verleden dooreen lopen. Man en kinderen worden vreemden. Bertha ervaart hoe zij in scherven valt, hoe ‘de beschermende dijk, waar ik decennia aan gebouwd heb, weggeslagen (wordt)’. Wel slaagt zij erin haar verwarring op papier te krijgen en het resultaat daarvan is (natuurlijk) een therapeutische roman waarin de angsten weggestopt, opgeborgen kunnen worden, waarin zij probeert ‘te achterhalen hoe het begon’. Zij wordt de archeologe van haar eigen verleden.

Dat verleden is echter niet zó eigen. Ik kende het al. De kasseiweg, het staminee. Nonkel Lowie. Zuster Benedicta op de lagere school, Sophie de koe die tochtig is. Zuster Prudentia op het pensionaat, het kindeke Jezus alom, de IJzer en het Vlaamse land waar ook vroeger al het leven niet zo schoon was. Vanheste schrijft gelukkig niet slecht, ook zíjn Ondine ontroert. Het is een intelligent en introvert kind dat weigert slachtoffer te worden van haar beperkte en dogmatische milieu en dat daarom zich jong letterlijk verstopt, zich later afzet tegen het geloof en tegen de rol die zij als meisje zou moeten vervullen, om uiteindelijk helemaal te vervreemden van haar omgeving. Tweemaal eerder heeft die vervreemding tot ‘een verscherving’, een depersonalisatie geleid. Waren toen de muziek en de literatuur een goede medicijn, dit keer moeten de wortels bloot, moet ze zichzelf terugvinden, moeten de chaotische filmbeelden uit het verleden aaneengelast worden tot een roman die haar verzoent met hier en nu en met de toekomst.

Antimaterie

Zoals Tereza uit De ondraaglijke lichtheid van het bestaan altijd bang is dat iemand haar op een dag zou zeggen: jij hoort hier niet! Ga terug naar waar je vandaan komt!’ zoals zij zich ook schuldig voelt omdat zij haar moeder en haar milieu in de steek heeft gelaten, zo tobt ook Bertha met die tegenstrijdige gevoelens. Ze weet dat weerlozen als zij, als Valeer-Traieer, verknipte mensen worden als ze blijven, ze voelt ook hoe ze ondanks dat alles teruggetrokken wordt naar dat dorp in Vlaanderen.

Het grondmotief van de roman, ‘het me bewust maken van de woorden en de handelingen die mij, zonder dat ik het besefte, vervormd hebben,’ wordt degelijk uitgewerkt. Bertha reconstrueert haar jeugd als een gestadig toenemend vervreemdings- of als een moeizaam bevochten ontvoogdingsproces. En al die stilistische, compositorische en inhoudelijke invloeden van Louis Paul Boon en van Monika van Paemel zouden nog acceptabel zijn als Vanheste het laatste hoofdstuk weggelaten had. Hij neemt je daarin mee naar 1999 en laat zien hoe het mannelijk symbool bij uitstek, althans in Vlaanderen, de IJzertoren, als een soufflé in elkaar zakt. De antimaterie (?) die daardoor vrijkomt, graaft een sleuf om Paradijsegem en een driehonderd kilometer lange bedding voor de as Paradijsegem-Nijmegen waarlangs een culturele, Esperanto-sprekende samenleving opbloeit. Het verslag van dit dekselse gebeuren krijgen we van Alex-Sandra van Paemel, geassisteerd door Winnie (Mandela), door Eva, de feministische dochter van Bertha en door Bertha zelf. Maar De vermaledijde vaders eindigde toch ook al met een, zij het heel wat minder utopisch, visionair beeld?

Bert Vanheste
CHRIS VAN HOUTS

Als een echte Boon-adept neemt Vanheste sporadisch ook zelf het woord. Hij bevestigt daarin onder andere dat zijn ‘oorspronkelijk als mannelijk geconcipieerde personage op duistere gronden slechts als vrouw levensvatbaar (bleek) te zijn’. (Het hele boek is in deze lichtronkende stijl geschreven.) Toen dat hem eenmaal duidelijk was, stelde hij ‘de knop in zijn hoofd in op de literaire golflengte...’ en, ja hoor, daar klonken in zijn walkman de stemmen van Boon en van Van Paemel. Het ontvoogdingsproces van Bertha van Craeijnest mag geslaagd zijn, die leerstoel durft zij nu wel op, haar alter ego zit nog zwaar onder de plak van zijn Vlaamse peetouders.

■