Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

[De werkelijkheid lezen in de glimlach van de golven - vervolg]

Stefan Themerson

werk verricht, onderhoudt de schrijver zich met een van de andere dames. Dat wil zeggen, hij praat met haar, want zeelucht opsnuiven, naar schilderijen kijken en de liefde bedrijven zijn voor hem te persoonlijke aangelegenheden om in het openbaar te doen. De dame doet haar kleren weer aan en helpt hem eem naakte waarheid te ontdekken door gedachteloos een liedje te zingen waarvan de scabreuze inhoud haar ontgaat. Dan realiseert de schrijver zich: ‘Wij allemaal raken de betekenis kwijt van de woorden die we gebruiken; we stellen ons tevreden met verbale formules; bang voor de werkelijkheid gebruiken we alleen maar stereotype uitdrukkingen, we eten liever leuzen, we slapen liever met clichés.’

Door dit inzicht wordt de semantische poëzie geboren: ‘Ik begreep dat de actie zelf van het ontdekken van die naakte waarheid de geest kan verrijken, haar kennis kan geven, haar mogelijkheden verruimen, schoonheid kan geven aan haar gedachten. En ik wist nu dat de beste weg om die te ontdekken was de mystificerende aureolen van conventionele, traditionele, patriotische, morele, pittoreske associaties weg te werpen en dit te doen door de woorden te vervangen door definities in emotioneel neutrale woordenboeken woorden, streng nauwkeurig, confom vereiste standaarden van precisie.’

Semantische poëzie is voor Themerson de simpelste verwoording van het rijkste gevoel. Als voorbeeld geeft hijzelf een gedicht dat hij vond in E.B. Taylors Anthropology. ‘Jongere broer niet/Zoon niet/hierna zal ik/weerzien ooit.’ Zelf heb ik altijd het mooiste voorbeeld gevonden Schierbeeks gedicht over een begrafenis: ‘Allen gingen/jij ook/ik bleef.’

Maar de semantische poëzie wil niet alleen zuiver in de esthetische maar ook in de morele zin zijn. Want een gedicht als ‘Gerontion’ van T.S. Eliot mag dan wel mooi zijn, maar het is tegelijk ‘zowel moreel verdorven als intellectueel oneerlijk’ door zijn antisemitisme. Wie zal dit probleem oplossen? Een lieflijk barmeisje.

In Lógic, Labels and Flesh krijgt de wat zorgelijk ogende Themerson in een pub met een pint de vraag toegeschoven waarom hij er zo raar uit ziet. ‘Omdat ik denk,’ antwoordt hij. ‘Waarover dan?’ wil het barmeisje weten. ‘Over het denken,’ antwoordt Themerson. Dat kan niet, volgens het meisje, tenzij je rijk of gek bent. Uiteindelijk moet denken over iets gaan, desnoods over het huis dat Jan bouwde, dus over ‘This is the farmer sowing his corn/that kept the cock that crowed in the morn’. Maar als een vrolijke klant invalt: ‘You kiss the maiden that kept the cock,’ krijgt hij van het meisje te horen dat hij op zijn taal moet letten. En hiermee heeft Themerson de bouwstenen voor een filosofie die het gevaar, zelfs dat van de poëzie, moet neutraliseren: beginnen met de werkelijkheid en op je taal lettten. De ‘mens sana’ van een barmeisje, daarover gaat de filosofie van Themerson.

Het gezonde verstand is voor Themerson vooral goed uit je ogen kijken, het is ‘het proces waarin we de werkelijkheid lezen in de glimlach van de golven’, een synesthestische gevoeligheid die hij ‘awareness’ noemt, een combinatie van opmerkzaamheid en bewustzijn. Dit bewustzijn prikt geen etiketten op, het deelt niet in klassen in. Dat zijn allemaal onverplichtende produkten van de menselijke geest, ze halen uit elkaar wat bijeen dient te blijven. We moeten niet denken in klassen, zegt Themerson, maar in coördinaten. We moeten de dingen niet reduceren tot een bepaald kenmerk, maar ze in samenhang met andere kenmerken beschrijven, met behulp van een grafische voorstelling ‘die zo schetterig arbitrair is dat hij ophoudt arbitrair te zijn’. Wat Themerson beschrijft is een open geest in een open maatschappij; hij wenst mensen die individueel zijn zonder gemeenschappelijke kenmerken te verliezen én het oog daarvoor.

Slechtheid of schofterigheid, zegt Themerson, is altijd te wijten aan onkunde en slecht redeneren, ‘het niet op de hoogte zijn van de feiten en een logica die niet weet dat er geen logische reden is om te bedenken dat mijn of jouw gemak meer waard zou zijn dan dat van hem of haar’. En de fout waarin we vooral niet moeten vervallen is goede bedoelingen met kwade middelen te willen verwezenlijken: ‘Het gebruik van kwade middelen om bepaalde doeleinden te bereiken vernietigt die doeleinden.’

‘To be nice’

Opvallend aan de filosofie van Themerson is - hoewel naar verluidt zijn laatste roman, Hobson's Island, die binnenkort bij uitgeverij De Bezige Bij verschijnt, nogal pessimistisch is - dat die zo optimistisch is. Agressie zou volgens Themerson cultureel zijn maar tederheid biologisch. Er bestaat een biologisch altruïsme, die een houtduif, hongerig en verlaten door het mannetje, op haar nest houdt, die een carnivoor verhindert zijn jongen op te eten. ‘Bij het voortschrijden van de tijd,’ zei hij in zijn Huizinga-lezing, ‘maakt deze logische absuriditeit van het niet alleen voor jezelf zorgen dat het beest het veld van het fatsoen uitbreidt van het nest naar de kudde, de stam, het ras, de klasse, de natie - de hele soort? In elk geval, zo'n opeenvolging zou ik vooruitgang noemen. En ik zou ervan uit willen gaan dat ze in gang gehouden wordt, niet door geloof in fetisjen, niet door Grote Illusies, niet door aggressie (...) maar door haar eigen evolutionaire momentum, ondanks onze culturele balansen, onze Grote Doelen, nobel of slecht.’

Dit is de optimistische filosofie van Stefan Themerson en ieder die wil krijgt haar aangereikt door een vrolijk spervuur van woordgrapjes, dolzinnige invallen, allervreemdste dialogen, zittend in een bar, bordeel of theater, staande in een straat in Londen, levende in een mierenkolonie, waar maar plek is voor liefde en een praatje. ‘To be nice’ is zijn even simpele als ingewikkelde boodschap.

Toen ik hem daags na de Huizinga-lezing nog sprak, zei hij dat hij eigenlijk nooit meer sprak van opinies maar van gevoelens. Het is toch meestal de rationalisering daarvan die onze mening vormt en gevoelens waren zoveel directer. Fundamenteler. ‘Maar ze behoeden ons niet voor fouten,’ wierp ik tegen. ‘Mijn vrouw en ik kunnen over dezelfde personen sterk uiteenlopende gevoelens hebben.’ ‘Ook over elkaar?’ vroeg hij lachend. En hoe dat dan wel kwam, vroeg hij verder. ‘Ik denk, als ik het zwart-wit stel, omdat ík kijk of mensen boeiend zijn en zij of mensen aardig zijn.’ ‘Ik had je vrouw moeten ontmoeten,’ zei hij lachend. ‘Maar die heeft minder van u gelezen,’ riep ik onnozel uit. ‘Dat zou dan nog minder gevaarlijk geweest zin.’

Themerson had gelijk. Evenals de meevliegende meeuwen tot de lading van het schip gerekend kunnen worden, is het gevoel van een ander over jou deel van je persoon. Dat was misschien de reden dat hij zo terughoudend kon zin in vraaggesprekken, zodat sommigen weg moesten gaan na een middag lang ‘I don't know’ aangehoord te hebben en waarom zelfs vrienden als Nicolaas Matsier of Rudy Kousbroek niet veel verder kwamen. Dat was in ieder geval de reden dat ik het niet erg gevonden heb Themerson nooit meer ontmoet te hebben. Zijn werk was voor mij al lang ‘klassiek’ geworden; zijn boeken herlas ik voor plezier en herkenning, maar ze hadden hun werk gedaan. Zijn dood is voor mij geen reden voor verdriet. Wel een aanleiding voor dankbaarheid.

■