Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Sint-Joris en de lichtgewicht draken
Vermakelijke, zij het soms heetgebakerde politieke essays van Bart Tromp

Een frisgewassen doedelzak Essays en kronieken uit de jaren tachtig door Bart Tromp Uitgever: De Arbeiderspers, Synopsisreeks, 276 p., f 39,50

Kees Schuyt

In de Inleiding van zijn nieuwe bundel opstellen Een frisgewassen doedelzak bepleit Bart Tromp een eerherstel voor het politieke essay. Het essay staat als intellectueel voertuig tussen de soms loodzware academische produkten en de lichtvoetige column. Het essay is de middellange afstand tussen de marathon van een academisch proefschrift en de sprint. Die middellange afstand is bij uitstek Tromps terrein, getuige zijn vorige essaybundels De samenleving als oplichterij en Het falen der nieuwlichters. Net als de twee vorige bundels heeft deze nieuwe iets uitdagends en polemisch. Bart Tromp loopt graag nog in korte jongensbroek rond in de universiteit en in de Nederlandse politiek, zich daarbij weinig aantrekkend van heersende meningen of gedragen conventies. Overal waar hij dommigheden in of over de politiek constateert wil hij deze graag voor het publieke forum aan de kaak stellen en hij rust niet voordat de uitgekozen tegenvoeter voldoende in de hoek is gezet. Bekend is zijn jarenlange openlijk gevoerde twistgesprek met de vredesbeweging over de plaatsing van kernwapens. Het verslag van deze botsing van meningen leverde een van de boeiendste hoofdstukken op. Ook binnen de Partij van de Arbeid deinst hij niet terug om op naar zijn mening onvoldoende overdachte of beargumenteerde standpunten in te gaan. Politiek moet met verstand gevoerd worden. Daarom is het van belang politieke ideeën, opvattingen, stellingen en besluiten, stevig op intellectuele houdbaarheid te testen.

Tromp is vooral een ijveraar voor bewust gewikte en gewogen politieke standpunten. Essay en politiek debat vormen aldus levensaders van een krachtige democratie en met Tromp mogen we de neergang van de kunst van het debatteren en polemiseren en vooral goed argumenteren in parlement, politieke partijen en samenleving betreuren. Schrijvend over de nieuwe klasse van beroepspolitici zegt hij: ‘In deze nieuwe politieke klasse staat denken over politiek nagenoeg gelijk met het erop nahouden van een afwijkende mening, en is lezen over politiek een luxe, die men zich niet kan permitteren. Alles ligt vast in programma's en resoluties. Politieke essays, waarin problemen en ontwikkelingen in minder parochiaal verband worden besproken, zijn voor de politieke klasse op zijn best een onaangename herinnering aan wat politiek eigenlijk zou moeten zijn. Maar dat is allerminst vruchtbare aarde voor de bloei van een genre dat alleen maar gedijt in een omgeving, waar de besluitvorming niet voorafgaat aan de meningsvorming.’

Een politiek essay stelt echter hoge eisen: het moet over een belangrijk onderwerp gaan en daardoor een zelfstandig oordeel vellen; bepaalde, veel gebruikte begrippen mogen verrassend verhelderd worden, ideeën en toestanden voor de lezer(es) voldoende worden uiteengezet zonder al te veel overbodige details; argumenten moeten worden besproken, verdedigd of weerlegd. Bovenal moet het goed geschreven zijn.

Pas ik deze eisen toe op Tromps nieuwe proeven dan moet ik constateren dat hij er slechts gedeeltelijk in slaagt, dat hij er in elk geval minder in slaagt dan in de vorige twee bundels. De hoofdstukken 2, 3 en 6 hebben de aantrekkelijkheid van een stevige intellectuele ontmoeting. De andere hoofdstukken, voornamelijk samengevoegd uit talrijke columns, halen noch het niveau noch de belangrijkheid die nodig zijn om de intellectuele spanning erin te houden. Ze verspringen ook te vaak van onderwerp. De tot ‘kronieken’ omgedoopte columns geven wel veel vermakelijke voorvallen en daarmee veel leesplezier (ze zijn allemaal met veel vaart en humor geschreven), maar ze gaan op den duur vervelen door het lichtgewicht van de tegenvoeters, over wie Tromp telkenmale zijn superieuriteit wil blijven bewijzen. Zo haalt hij zijn gelijk op een gemeenteraadslid in Hellevoetsluis, een lokale cursiefschrijver, een verbeten discussiant op een Tilburgs forum, een Pakistaans politicoloog waar niemand nog ooit van gehoord had, de Groene-columniste A. Grewel, drs. W. Deetman en wie al niet. Het is aandoenlijk en vermakelijk de verve te zien waarmee Tromp als een ware Sint-Joris de draak steekt met de domheid en de expressiviteit van zijn tegenstanders, maar te veel van die ondermaatse tegenstanders gaat op den duur vervelen. Daarmee wordt het politieke essay niet in ere hersteld. Hij vergeet mijns inziens te vergeten, met name het vele kleinzeer, dat vermoedelijk alleen hijzelf zich nog herinnert. De column als vijand van de essayistiek. De drieduizend meter lopen is toch niet hetzelfde als vijftien keer de tweehonderd meter.

Bart Tromp

Want waar zijn aandacht uitgaat naar belangrijke vraagstukken (verzorgingsstaatscrisis, het sociaal-democratische denken, de vredespolitiek, de plaats van de godsdienst in de moderne samenleving) en waar hij in discussie treedt met sterke opponenten - zoals in zijn vroegere bundels het geval was - slaagt hij wel in zijn opzet.

Maakbaarheid van de samenleving

De eerste stevige ontmoeting komt naar voren in hoofstuk 2 en 3, waarin hij Daniël Bells opvattingen over de moderne samenleving bespreekt en in Bell een krachtige vertegenwoordiger van de stroming van het neoconservatisme herkent. Volgens Tromp moet de neoconservatieve boodschap dat de idee van de maakbaarheid van de samenleving tot allerhande onbedoelde negatieve gevolgen heeft geleid, serieus genomen worden. Het is een uitdaging aan het linkse, c.q. sociaal-democratische denken, dat een antwoord moet vinden op de neoconservatieve kritiek op de verzorgingsstaat.

Tromp karakteriseert het neoconservatisme als ‘de wraak van de sociologie op de politiek’. Deze even beknopte als onduidelijke karakteristiek behoeft nadere uitleg: ‘Met politiek doel ik niet op het handwerk van het omgaan metmacht, maar op de moderne idee van politiek, die met de Franse revolutie ontstond en die in de loop van de 19e en 20e eeuw steeds meer uitbreiding heeft gevonden. Het gaat hier, grof gezegd, om de idee, dat de samenleving vanuit het politieke centrum te kneden is als ware ze een klomp klei - een idee die bijvoorbeeld naar voren komt in de prachtige frase van Troelstra dat politiek is “vorm geven aan de toekomst”.’ De neoconservatieve politici en in hun kielzog enkele sociologen keren zich tegen dit activisme en bestrijden de idee dat de samenleving vanuit de cockpit van de staat te besturen valt. De sociologen staan dan inderdaad in de klassieke traditie van hun vak, die steeds de autonomie van de samenleving tegenover de rationaliteit van maakbaarheid en beheersbaarheid heeft verdedigd. Op deze wijze neemt de sociologie wraak op de politiek. Toch is de uitdrukking ook verwarrend. Want zij kan suggereren dat het neoconservatisme vooral een uitvinding is van sociologen, terwijl dit geenszins het geval is. Integendeel. Economen en politici nemen in het neoconservatisme vooral wraak op de veelal overspannen verwachtingen van het door de sociale wetenschappen in het algemeen (waaronder ook de psychologie en psychiatrie) gevoede idee van de almacht van interventies. Voor zover deze ideeën overdreven waren, moesten de nieuwlichters wel falen. Een herwaardering van menig idee uit de jaren zeventig is ook in sociaal-democratische kring volop in de gang, maar Tromp gaat wel erg snel over tot het formuleren van ‘het dilemma van links ten opzichte van het neoconservatisme’: ‘Het dilemma van links dat door de neoconservatieve aanval in het licht is gezet, houdt dus dit in: ofwel men ontwikkelt een intellectueel houdbare en realistische theorie over de overgang naar het socialisme, ofwel, men geeft de mythen van die overgang op en definieert zich in termen die werkelijk als norm kunnen dienen voor het politieke handelen.’

Moet links het streven naar een ‘kwalitatief andere samenleving’ nu werkelijk opgeven? Het neoconservatisme geeft Tromp aanleiding om het oude lijk van de theorie van de overgang naar het socialisme nog eens morsdood te verklaren - en zo alsnog zijn gelijk op niet nader genoemde opponenten uit de jaren zeventig te halen. Maar de neoconservatieve soep hoeft toch niet zo heet gegeten te worden, dat meteen een achterhoedegevecht moet worden geleverd met dit klassiek marxistische leerstuk? Tromp geeft allereerst zelf aan dat een aantal stellingen van de neoconservatieven empirisch niet houdbaar zijn: de verzorgingstaat heeft helemaal niet op alle punten desastreus gefaald. Hier past een nauwgezette wetenschappelijke specificatie als antwoord op het te snel generaliserende en moraliserende conservatieve denken - een verwildering van het politieke denken, waar Tromp bij andere gelegenheden juist fel tegen gekant is. Natuurlijk is de samenleving niet volledig maakbaar en natuurlijk roepen overheidsprogramma's onvoorziene gevolgen op in het handelen van mensen. Maar ten eerste is de waardering van dergelijke onvoorziene gevolgen geen bij voorbaat uitgemaakte zaak: men kan de vele onvoorziene effecten van de collectieve solidariteit van de verzorgingstaat, bijvoorbeeld een vergemakkelijkte individualisering of een hedonistische levenswijze, zowel moreel positief als negatief waarderen. Ten tweede kunnen de voorbeelden van maakbaarheid op kleine schaal, de kleine bijna onopgemerkte veranderingen door interventies, in de loop van dertig jaar ‘politiek’ tot een kwalitatief andere samenleving hebben geleid. Op de vraag of de samenleving al of niet maakbaar is past hetzelfde antwoord als op de vraag (ooit door Frijda gesteld) of mensen kunnen denken. In beide gevallen is het antwoord: ‘Ja, maar een klein beetje.’ In dit kleine beetje maakbaarheid kan precies het verschil liggen tussen een humane en een niet humane samenleving.

Bekvechten over de vrede

In het hoofdstuk ‘Vechten voor Vrede, een kroniek 1979-1987’ doet Tromp op vaak geestige en altijd onderhoudende wijze verslag van zijn openlijke twisten met de vredesbeweging, met name het IKV van Mient Jan Faber. Zijn kritiek richt zich vooral op de moralisering en herkerkelijking van de politiek, die een rationele belangenafweging onmogelijk dreigen te maken. Ook wijst hij op het verkeerde, althans opportunistische gebruik van wetenschappelijke kennis ter ondersteuning van het IKV-standpunt. Hij brengt in dit hoofdstuk veel polemisch geschut in het geweer tegenover polemologisch geschutter. De stijl van polemiseren, die hij ook in zijn andere kronieken toont - hij schijnt er net als Marx écht plezier in te hebben om domme mensen nog eens extra af te kraken - doet in dit hoofdstuk soms afbreuk aan de ernst van de inzet van de strijd. Het politieke essay daalt dan af naar het niveau van eenvoudig bekvechten met jongens van de lagere school, terwijl jezelf al op de ‘hoge’ school zit. Ook in de weergave van de argumenten van de tegenstanders vermoed ik hier en daar een al te grote versimpeling. Zo bijvoorbeeld: ‘Het ontstaan van sociale bewegingen, actie- en protestgroepen wordt in de alledaagse interpretatie van de sociale werkelijkheid meestal verklaard als het antwoord op onduldbaar geworden onrecht of acute noodsituaties. De ernst van het probleem waarop het protest het antwoord is, wordt afgemeten aan de omvang van het protest; vervolgens wordt de aldus gemeten grootheid weer gebruikt om de omvang van het protest te verklaren.’ Dergelijke redeneringen van tegenstanders zijn natuurlijk erg gemakkelijk door te prikken, maar in zijn ijver om veel van dergelijke onzuivere of niet geheel redelijke redeneringen te ontmaskeren, gaat Tromp zelf een beetje het intellectuele niveau van zijn tegenvoeters benaderen en verliest hij de eisen en de ernst uit het oog waar nu juist de waarde van een politiek essay en een onafhankelijke mening op berusten.

Tromp heeft gelijk als hij beweert dat de (on)veiligheid van Nederland niet aanwijsbaar groter of kleiner wordt als er een paar kernwapens meer of minder zouden worden opgesteld. Met deze common-sense-redenering trapt hij echter op vele levende zielen. Hij heeft ook gelijk als hij wijst op het gevaar van herkerkelijking van de politieke besluitvorming, eveneens wanneer hij wijst op de inconsistentie bij sommige linkse denkers die de invloed van confessie op andere politieke issues verfoeien, maar niet als het gaat om kernwapens. Maar zijn intellectuele werk is lang niet af als het bij dit soort zaken blijft, althans hij zou zich daar niet tevreden mee mogen stellen. Men kan immers ook op niet-kerkelijke gronden goede argumenten, ja argumenten aanvoeren tegen verdere uitbreiding van de plaatsing van kernwapens. Niet alle argumenten in dat debat zijn af te doen met ‘metafysische kletskoek’. In zijn strijd tegen de moralisering van de buitenland-

[p. 6]

se politiek door het IKV ontgaat hem kennelijk het feit dat bij de Amerikaanse bondgenoot dergelijke moralisering pro plaatsing van kernwapens - Reagans empire of evil - altijd volledig onderdeel geweest is van de gevestigde buitenlandse politiek. Misschien ontging hem dit niet, maar hij maakt er nergens melding van.

Voor een intellectueel overtuigend politiek essay zijn dit slordige onvolkomenheden, die door zijn bijtende ijver het ongelijk van het IKV te bewijzen in zijn betoog geslopen zijn. In zijn stapsgewijze uiteenrafeling van de wetenschappelijke onhoudbaarheid van de zogenaamde Osgood-theorie, die door het IKV in herbewerkte vorm was gebruikt, laat hij het interessantste punt in het hele wetenschappelijke, politieke en morele debat over het gebruik of de afschrikwekkende werking van kernwapens eenvoudig ongebruikt liggen. Dit is namelijk het punt dat geen enkel standpunt in deze kwestie wetenschappelijk te onderbouwen is. De voors en tegens van de eenzijdige ontwapening of van de afschrikkingstheorie geven slechts een prachtige hedendaagse illustratie van het inductieprobleem: ook als de theorie van afschrikking gisteren en eergisteren een allesvernietigende oorlog heeft voorkomen, mag daaruit geenszins de conclusie worden getrokken dat die theorie morgen en overmogen weer zal opgaan. Na een tachtigjarige oorlogsvrije periode kán uiteindelijk, onder ongelukkige omstandigheden, een achturige vernietigingsslag volgen. Nobody knows. Hier past praktische wijsheid van staatslieden en staatsburgers.

Dat Tromp dit overigens wel weet blijkt in een kleine, niet nader uitgewerkte paragraaf op pagina 190 waar hij schrijft: ‘Het behoud van de vrede en het voorkómen van een nucleaire oorlog heeft nooit berust op een onweerlegbare redenering en daarop zal het ook nooit kunnen berusten. Dit inzicht zou zowel de voorstanders van elk beleid als de critici ervan tot voorzichtigheid en nederigheid moeten manen.’

Deze en soortgelijke juiste en tegelijk sceptisch-relativerende constateringen, die het lezen van Tromps vorige essays tot een aangename bezigheid maakte, vindt de lezer nu in te lage frequentie. Je zou gewoon wensen dat Tromp zich voortaan weer aan wat zwaardere onderwerpen waagt en zich intellectueel zwaardere tegenvoeters aanmeet dan Mient Jan Faber of de leden van de gemeenteraad van Hellevoetsluis.

■

Kees Schuyt is hoogleraar bestuurssociologie aan de Rijksuniversiteit van Leiden.