Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

In het spookslot van de menselijke geest
Twee bevrediging schenkende gedachtenexperimenten

De Don Juan-Figuur door Otto Rank Vertaling Paul Beers Uitgever: Boom, 76 p., f 19,50
Het jochie caligula Het levensverhaal van een keizer door Hanns Sachs Vertaling Wilfred Oranje Uitgever: Boom, 119 p., f 22,50

Karel Soudijn

Uitgeverij Boom is begonnen met een reeks Psychoanalytische Cahiers. De studie van Otto Rank over de Don Juan-figuur is een vertaling van een bijdrage die in 1922 in het tijdschrift Imago verscheen; het boek van Hanns Sachs over de Romeinse keizer Caligula dateert uit 1930. Twee cultuurhistorische beschouwingen: Rank analyseert verhalen; Sachs houdt zich weliswaar met een keizer bezig die echt geleefd heeft, maar ook hij richt zijn aandacht vooral op de verhalen die over Caligula verteld zijn. Voor Sachs is het nauwelijks van belang dat de meeste van zijn bronnen misschien hoogst onbetrouwbaar zijn: hij analyseert het beeld van een keizer zoals dat aan ons overgeleverd is.

Kan een psychoanalyticus iets wijs worden uit verhalen? De ontwikkeling van de psychoanalyse kent enkele vreemde verschuivingen. Wie gebukt gaat onder zielsconflicten en levensproblemen kan bij de psychoanalyticus terecht voor een goed gesprek. De bedoeling daarvan is om een redelijk klinkende verklaring te vinden voor de moeilijkheden waar iemand onder gebukt gaat. De kijk op het eigen leven wordt veranderd; dat zou nuttig kunnen zijn om op een andere manier met persoonlijke moeilijkheden om te gaan. Wie psychoanalyse aldus beschouwt als een gesprekstechniek, staat raar te kijken van cultuurhistorische exercities: Don Juan en Caligula kunnen geen antwoord geven op de vragen van Rank en Sachs.

Verklaringen van persoonlijke problemen zijn in de psychoanalyse gebruikt om te theoretiseren over algemene kenmerken van het menselijke gevoelsleven. De status van deze theoretische beschouwingen is dubieus. Toepassing van die theorieën op Don Juan en Caligula is dubbelzinnig. Een dubieuze theorie kan de verhalen over deze personen verrijken: de verhalen worden nog spannender of intrigerender omdat er iets extra's aan wordt toegevoegd. De status van de theorie kan echter ook wat mooier worden door de verhalen: als het verhaal de theorie lijkt te bevestigen, maakt de theorie al gauw een wat betrouwbaarder indruk. Of dat nu terecht is of niet: zo werkt het.

In de psychoanalyse is nog een verschuiving zichtbaar. Het theoretiseren is niet gestopt bij de verklaring van menselijke karakters: ideeën over het huidige functioneren van mensen zijn in de psychoanalyse ook gebruikt om een mythologie van de oermens te schrijven. Ooit, in een wazig verleden, is in de horde oermensen de stamvader op gruwelijke wijze vermoord. Daarmee begon een ontwikkeling die culmineerde in de maatschappij waarin wij thans vertoeven. Zowel bij Rank als bij Sachs speelt de oerdaad van de vadermoord een rol. In de fantasie van verhalenvertellers klinkt telkens weer een herinnering aan de ontketende driften uit de oertijd door. In de verhalen over Don Juan zijn die herinneringen meer of minder gecultiveerd en toegedekt; in de verhalen over Caligula zien we ze in een zeer rauwe vorm.

Schaduwfiguur

Wie weinig voelt voor de psychoanalyse als gesprekstechniek, theorie of mythologie kan toch plezier beleven aan de studies van Rank en Sachs. Ze zijn namelijk heel goed te lezen als gedachtenexperiment: hoe zou het leven kunnen verlopen van iemand die...? Rank en Sachs vullen voor hun figuren de puntjes met verschillende begrippen in. Rank maakt zijn figuur gecompliceerder dan Sachs. Bij Otto Rank is Don Juan het slachtoffer geworden van een moedercomplex, maar hij is verder ook iemand die het niet stellen kan zonder schaduwfiguur: Don Juan is afhankelijk van zijn knecht als dubbelfiguur. Bovendien tart Don Juan de doden; daarmee roept hij de wraak van de oervader over zich af.

Rank bespreekt verschillende versies van het verhaal over de vrouwenverleider. De psychoanalyticus betrekt ook de verteller van deze verhalen in zijn beschouwing. Degenen die vorm geven aan de Don Juan-figuur hebben hun eigen persoonlijke conflicten te verwerken; dat wordt volgens Rank in de verhalen zichtbaar, hoewel niet altijd even duidelijk: de ene verteller is wat gecultiveerder dan de andere. Volgens Rank heeft de verteller een mooie relatie met het publiek: hij maakt iets dat de massa aanspreekt; de erkenning van het publiek heeft de verteller echter weer nodig om zijn eigen emotionele problemen te verwerken.

Met dit soort exercities krijgt het betoog van Rank verschillende lagen. In de figuur van Don Juan kunnen we ons een voorstelling maken van bepaalde levensvormen. Maar achter die Don Juan verschuilt zich ook de figuur van de verteller; over diens karakter kunnen we eveneens mooie verhalen verzinnen. Wie nog niet duizelig is, kan zelfs een stapje verder gaan: achter de verteller duikt de psychoanalyticus weg.

Otto Rank

Hanns Sachs

Karakterloosheid

Het boek van Sachs over Caligula is dikker, maar eenvoudiger: een keizersdrama, verteld zonder veel psychoanalytisch jargon. Keizer Tiberius moordt er in zijn omgeving en in zijn eigen familie flink op los. Toch haalt hij de kleine Gaius, die van soldaten de bijnaam Caligula (laarsje) heeft gekregen, naar zijn hof. Dit is een dubbelzinnige daad. De jongeling is namelijk voorbestemd om troonopvolger te worden, maar tegelijkertijd is hij de gevaarlijkste vijand van Tiberius, omdat de keizer de dood van Caligula's moeder (en van zijn broers) op zijn geweten heeft. Tiberius haalt de jongen naar het hof om hem goed in de gaten te kunnen houden; Caligula gedraagt zich als iemand die volledig trouw aan de keizer is. Over de relatie tussen de keizer en diens achterneef Caligula schrijft Sachs: ‘Het proces waardoor Caligula de schepping van zijn eigen persoonlijkheid ongedaan maakte en zich als het ware herschiep in een spiegel die het beeld van Tiberius opving en vasthiel zolang het duurde, was een instinctieve verdediging tegen het permanent dreigende levensgevaar - een soort mimicry, die hem een schutkleur deed aannemen welke hem onopvallend moest maken en moest redden.’

Het drama krijgt vorm: de jongen identificeert zich zo sterk met de agressor dat hij er helemaal karakterloos door wordt. Als Caligula na de dood van Tiberius zelf keizer is geworden, neemt deze karakterloosheid groteske vormen aan. Caligula ontpopt zich als een ongeremde, grillige moordenaar die de ondergang over zichzelf afroept. Hij is nog geen vier jaar keizer als hij zelf vermoord wordt. Sachs verwijst daarbij naar de mythe over de oermens: ‘Caligula was door zijn bandeloze wildheid gaan lijken op de stamvader van alle goden die hij wilde spelen - het totemdier -, en op dat moment van heftigste ontlading, toen zijn bloed onder hun houwen vloeide, werden zijn moordenaars door iets gedreven om, als reactie, op hun beurt volgens de primitiefste, al lang verdrongen en vergeten wetten te handelen. Voor een korte spanne tijds waren de edele en gecultiveerde Romeinen veranderd in een horde kannibaalse oermensen, die hun gevreesde gebieder overmeesterden, castreerden en opvraten.’

Ook het boek van Sachs is een gedachtenexperiment: hoe zou het leven kunnen verlopen van iemand die totaal geen eigen persoonlijkheid kent? Het antwoord van Sachs op deze vraag bevat een ernstige waarschuwing: de karakterloze richt zijn omgeving en zichzelf te gronde.

Rank en Sachs schrijven in een (op dat moment nog jonge) psychoanalytische traditie. Ik vind hun boeken echter ook mooi passen in de negentiende-eeuwse romantiek. Rank en Sachs schrijven gruwelverhalen over het spookslot van de menselijke geest. Hun figuren lijden aan een groot tekort; het leven slaat daardoor op hol. Wie, zoals Caligula bij Sachs, zijn ‘Ik’ verloren heeft, kan nergens meer troost vinden. Wat Caligula en Don Juan ook doen om hun behoeften te bevredigen: het komt nooit meer goed. Dolzinnige acties lijken uitstel van executie te bieden; het einde wordt daardoor echter alleen nog maar versneld.

De romantische verhalen kunnen troost bieden aan brave burgers: schik je maar in je lot; als je echt je verlangens zou bevredigen, wordt de toestand alleen nog maar ellendiger.

Misschien verklaart dit ook de populariteit van psychoanalytische beschouwingen. De theorieën die analytici debiteren mogen onzin zijn: de verhalen die psychoanalytici vertellen, doen ons tevreden griezelen.

■