Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een galerij van seksuele buitenstaanders
‘The Misfits’ van Colin Wilson

The Misfits A Study of Sexual Outsiders door Colin Wilson Uitgever: Grafton Books, 272 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 53,10

Mels de Jong

Colin Wilsons naam als schrijver begon halverwege de jaren vijftig met zijn boek The Outsider. Het paste destijds goed in het literaire klimaat waarin een aantal jeugdige schrijvers in een onduidelijk verzet kwamen tegen de gevestigde orde. In de pers werden zij, onder wie John Osbome, Kingsley Amis en Allen Sillitoe, al snel aangeduid als de generatie van de angry young men en Wilson kreeg daarbij de rol toebedeeld van ideoloog van de ‘beweging’. De ondertitel van zijn boek gaf daar ook wel enige aanleiding toe: ‘Een onderzoek naar de aard van de geestelijke ziekte der mensheid in het midden van de twintigste eeuw’. Toch duurde zijn populariteit als essayist maar kort. Een tweede boek: Religion and the Rebel kreeg een slechte pers, en het was pas zijn eerste roman, Ritual in the Dark, gebaseerd op de geschiedenis van Jack the Ripper, die weer veel bijval oogstte. Edith Sitwell schreef: ‘Wat een onvergetelijke evocatie. Een boek zo vol leven dat men de mensen die erin optreden haast kan horen ademhalen.’

Men kan zich afvragen waarom het enthousiasme voor de essayist Wilson zo snel verflauwde. Een reden zal wel zijn dat hij te duidelijk de dilettant was die vaak wat al te haastige verbanden legde tussen de vele gegevens die hij aan zijn gigantische lectuur ontleende. Wetenschappelijke belangstelling en ijver kunnen hem zeker niet ontzegd worden, maar hij kapitaliseert daarbij toch te vaak op onderzoeksresultaten die goed in zijn kraam te pas komen. Niet zodra bijvoorbeeld wordt iets bekend omtrent het differentieel functioneren van de beide hersenhelften of hup, daar ligt Frankenstein's Castle. The Right Brain: Door to Wisdom alweer in de winkel. Men kent de slogan waardoor de dilettant zich altijd onbewust verraadt: ‘Wetenschappelijk onderzoek heeft aangetoond dat...’. Hij verschaft een welkom alibi voor eigen krasse stellingen waarbij dan bovendien gemakshalve wordt voorbijgegaan aan het over het algemeen voorlopige en vluchtige karakter van wetenschappelijke resultaten. Als titel voor een ooit over Wilson te schrijven biografie zou hij zeker niet misstaan.

Ondanks deze bezwaren, die ik deel, moet ik zeggen dat ik toch een zwak heb voor Wilson. De onderwerpen waarover hij schrijft en waarin altijd wel het buitenstaanderschap in een of andere vorm centraal staat, vind ik over het algemeen interessant en hij slaagt er altijd wel in om een grote hoeveelheid relevante feiten uit de literatuur bij elkaar te brengen. Hoewel ik hem op zijn occulte paden niet steeds volg, zijn bij voorbeeld zijn Criminal History of Mankind en zijn Encyclopedia of Murder boeiende lectuur. En hetzelfde geldt voor zijn jongste boek The Misfits, a Study of Sexual Outsiders. Hierin gaat hij na, ook alweer aan de hand van een overstelpende hoeveelheid materiaal, hoe de sexuele afwijking zich in de loop van de geschiedenis heeft ontwikkeld en hoe zij geleidelijk aan van karakter is veranderd.

Het begon allemaal met zijn toevallige ontmoeting met Charlotte Bach, een Hongaarse psychologe en vluchtelinge, die er een opmerkelijke theorie op na hield. Volgens haar bezit elke man en elke vrouw een element van het tegenovergestelde geslacht in zich dat een sterke aantrekkingskracht uitoefent. Deze maakt dat elke man onbewust een vrouw en elke vrouw een man wenst te worden. Het is een inherente onvolkomenheid bij de mens die leidt tot seksuele instabiliteit en die op haar beurt weer de grondslag vormt voor de menselijke creativiteit en de groei van cultuur en beschaving. Men kan dit zien als een gesublimeerde vorm van ‘overspronggedrag’ dat, niet gesublimeerd, de verschillende seksuele afwijkingen te zien zou geven. De uiteindelijke vorm zou het ‘shamanisme’ zijn, waarbij de mens, aldus Bach, ontstijgt aan de man/vrouw-tegenstelling. Het is een toestand die gepaard gaat met langdurige extases. Wij, als gewone mensen, kennen slechts het orgasme, bij wijze van kortstondig voorschotje. De mens kan in Bachs zienswijze beschouwd worden als een eeuwige Peter Pan: onvolwassen, maar daardoor ook in een voortdurende staat van evolutie of ontwikkeling.

Dagdromen

Na haar dood bleek Charlotte Bach geen vrouw te zijn, maar een man in vrouwenkleren, met andere woorden een travestiet, wat hoe dan ook het een en ander van de waardevrijheid van ‘haar’ theorie wegneemt. Men zal begrijpen dat het niettemin een theorie was naar Wilsons hart en hoewel hij de juistheid in twijfel trok waren er aanknopingspunten genoeg om een literatuuronderzoek te doen naar het ‘wezen’ van de seksuele afwijking.

Zijn speurtocht voert hem langs een groot aantal schrijvers die, in hun leven en/of in hun werk, er blijk van hebben gegeven tot de ‘misfits’ te behoren, dat wil zeggen dat zij zich in hun seksualiteit ophielden buiten de algemeen begane paden. De accenten die in hun werk worden gelegd maken bovendien duidelijk dat er sprake is van een ontwikkeling in het denken over de seksualiteit. Het is opvallend, meent Wilson, dat de eerste echte romans. Richardsons Pamela uit 1740 en de latere Clarissa, tevens de eerste wat men zou kunnen noemen pornografische romans waren. Vanaf dit moment leerde de mens veel meer dan daarvoor het geval was zijn verbeelding te gebruiken. Hij leerde om te dagdromen (cursivering Wilson). Het leidde bij voorbeeld tot Clelands vrolijke werkje Fanny Hill, maar ook tot Julie, ou la nouvelle Héloïse van Rousseau of tot Goethes Werther.

Een mijlpaal was natuurlijk het werk van De Sade, die voor het eerst heel duidelijk het primaat van de seksualiteit boven de andere levensbehoeftes stelde. De mens is op de wereld om, in volstrekte zelfzuchtigheid, deze behoeftes te bevredigen. Omdat dit principiële egoïsme voor iedereen opgaat, ontstaat een toestand waarin het recht van de sterkste zal zegevieren. Dat hij in zijn persoonlijke leven niet naar deze regel handelde wordt wel aangevoerd als argument dat zijn werk juist bedoeld was om de hypocrisie van de heersende religie en moraal aan de kaak te stellen, maar Wilson is toch eerder geneigd om De Sade op zijn woord te geloven. Het werk, dat in de gevangenis geschreven werd, is de vrucht-van een oververhitte verbeelding, meent hij, die niet aan de werkelijkheid kon worden getoetst en die daarom, gehoorzamend aan de wet van de verminderende meeropbrengst, steeds sterkere voorstellingen nodig had om nog enige bevrediging te kunnen schenken.

Deze idee van een wisselwerking tussen verbeelding en toetsing aan de werkelijkheid is trouwens de centrale gedachte van Wilsons boek. Verbeelding is een soort extra faculteit van de mens die hem in staat stelt het hoofd te bieden aan frustraties en die het gevoel geeft greep te hebben op de werkelijkheid in plaats van haar slaaf te zijn. Zij doet daarbij een beroep op verborgen intellectuele krachten die leiden tot een hoger niveau van bewuste gewaarwording. Tijdens seksuele extase is het niet onmogelijk dat je een glimpje opvangt van een ‘goddelijke’ bewustzijnstoestand, maar de misvatting die Wilsons ‘misfits’, van wie De Sade er een was, koesteren is dat de sleutel tot deze extase te vinden zou zijn in de seksuele impuls, ‘maar deze ontleent haar kracht aan het lichaam en de emoties en is niet sterk genoeg om ons naar een nieuw niveau van bewuste gewaarwording te tillen. Dit kan enkel gebeuren met behulp van het intellect.’ En voor Wilson staat dit gelijk met ‘verbeelding’, of met het ‘gevoel van werkelijkheid’. De ware bron van evolutie is daarom ook niet gelegen in Bachs transseksualisme, maar in de verbeelding, die bij de mens een revolutionaire ontwikkeling heeft doorgemaakt, meent Wilson. Het zijn gedachten die wel aanspreken, zeker die over de discrepantie tussen de praktijk zoals beschreven in de pornografie en de ‘reality testing’, maar die je toch ook weer niet van je stoel doen vallen.

Dat de verbeelding in de periode na De Sade, de Romantiek, een hoge vlucht heeft genomen zal niemand ontkennen. De seksualiteit gaat in die dagen, naast de openlijk beleden idyllische liefde, in het verborgene duistere verbanden aan met het religieuze zoals de ‘zwarte missen’ en het ontstaan van de ‘gothic novel’ aantonen en als daarna het Victoriaanse tijdperk een aanvang neemt met al zijn restricties, betekent dit het begin van de grote bloei van de pornografie die alle variëteiten die mogelijk zijn op het sexuele vlak nauwgezet exploreert. Wilson suggereert op dit punt ook een verband, zonder evenwel van causaliteit te spreken, tussen de bloei van de pornografie en het in de praktijk uitleven van seksuele afwijkingen met als onheilspellende exponent de lustmoord. Hij gaat zelfs zover dat hij stelt dat de eerste lustmoord in Engeland plaats vond in 1867! En vóór het proces tegen Oscar Wilde zou het grootste deel van de Engelse bevolking nog nooit van homoseksualiteit gehoord hebben.

Uit zijn gedachten over verbeelding en werkelijkheidsgevoel leidt Wilson af dat lustmoorden van het Jack the Ripper-type alleen maar gepleegd kunnen worden door mensen die andere mogelijkheden van zelfexpressie ontberen, dat wil zeggen door mensen die on- of halfgeletterd zijn. Daarmee verwijst hij alle veronderstellingen dat de Ripper een of andere hooggeplaatste ‘gentleman’ geweest zou zijn naar het land der fabelen, met inbegrip van zijn eigen roman Ritual in the Dark die op eenzelfde gedachte is gebaseerd. Moderne Amerikaanse moordenaars als Ted Bundy en Jeffrey MacDonald bewijzen trouwens dat Wilsons stelling niet klopt.

Pavloviaanse conditioneringen

Wat zijn boek de moeite waard maakt is de fascinerende galerij van ‘misfits’ die Wilson de revue laat passeren. Sade noemde ik al, maar verder Byron, Poesjkin, Gogol, de masochist Swinbume, Havelock Ellis, Hirschfeld. Wittgenstein, Russell. Powys, Mishima en nog vele anderen. Een geval apart is de bekende protestantse theoloog Paul Tillich, die, zoals uit de autobiografie van zijn vrouw blijkt een ware seksmaniak was: ‘Hij was zijn leven lang bezeten van harde porno die hij in de bijbel of een theologisch boek verstopte om het ongemerkt te kunnen lezen. Hij was ook een “sater”, een verwoed verleider van vrouwen, zijn studentes inbegrepen - zijn vrouw vond laden vol met foto's van zijn vriendinnen en ook een pornografische brief onder zijn vloeipapier.’ Toen hij eens door zijn vrouw betrapt werd met een vriendin wierp hij zich schreeuwend en trappend op de grond omdat geen ontkennen meer mogelijk was.

Colin Wilton
ABC

Het is tekenend voor het infantiele element dat veel van de beschreven afwijkingen kenmerkt en dat waarschijnlijk berust op een fixatie op bepaalde jeugdervaringen. Wilson heeft gelijk als hij zegt dat seksuele afwijkingen veelal te herleiden zijn tot eenvoudige pavloviaanse conditioneringen en daarom verbaast het soms dat hij de erfelijkheid erbij haalt. Heel flagrant bij voorbeeld bij de pianist Percy Grainger: ‘Graingers sadisme was waarschijnlijk erfelijk; zijn vader had op de Westminster kostschool gezeten die bekend stond om zijn geselingen.’ De erfelijkheid wordt verder ontkracht als Wilson schrijft dat Percy door zijn moeder vaak gestraft werd met zweepslagen. Het is een van de vele slordigheden die het boek ontsieren. Zo ook: ‘Charlotte Brontës Heathcliff’; ‘Goethe was een schrijver van middelbare leeftijd wiens romantische periode vijftig jaar achter hem lag.’ (Even later blijkt dat Goethe vijfenzeventig was.) Wat moet men bovendien denken van een vergelijking als ‘Men zou kunnen zeggen dat Victoriaanse pornografen de truc leerden om “oververhitte seks” te produceren net zoals Victoriaanse ingenieurs de truc leerden om oververhitte stoom te produceren’? Toch ook niet bepaald een schoonheidsprijs.

The Misfits is, kortom, een typische Colin Wilson. Er staat veel in dat zeer de moeite waard is, maar zijn geneigdheid om ten koste van alles de grote theoreticus uit te hangen maakt toch weer dat het geen boek uit één stuk is. Dat is misschien jammer, maar het scherpt aan de andere kant de kritische zin van de lezer en, nogmaals, het onderwerp is heel fascinerend.

■