Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

Meer dan een huis met geesten
Een introductie van hedendaagse Latijnsamerikaanse schrijfsters

Mexicaanse Tango door Angeles Mastretta Vertaling Jean-A. Schalekamp Uitgever: Wereldbibliotheek, 272 p., f 32,50
Brekend Licht Verhalen van schrijfsters uit Latijns-Amerika Samenstelling en vertaling Marieke de Bakker en anderen Uitgever: Wereldbibliotheek, 236 p., f 29,50
Vreemde vliegende voorwerpen en andere verhalen door Cristina Peri Rossi Vertaling Jacqueline Hulst Uitgever: Het Wereldvenster, 147 p., f 27,50
Wisseling van Wapens door Luisa Valenzuela Vertaling Elisabeth van Eisen Uitgever: Wereldbibliotheek, 125 p., f 22,50

Maarten Steenmeijer

In een toespraak van 1936 voorspelde Victoria Ocampo (oprichtster van het epoque makende Argentijnse tijdschrift Sur) dat het nog zeker drie generaties zou duren voordat Spaans-Amerika in staat was een volwassen vrouwenliteratuur voort te brengen. Wat ontbrak was voldoende ‘training, vrijheid en traditie’. Vrouwen waren dubbel gehandicapt. Zij hadden niet alleen te kampen met de voor elke Spaans-Amerikaanse schrijver geldende handicaps als het uiterst kleine lezerspubliek (analfabetisme), de gebrekkige infrastructuur van de uitgeverswereld en de schaarse onderlinge contacten, maar moesten bovendien het hoofd bieden aan de grote weerstanden in hun naaste omgeving en de hardnekkige vooroordelen bij de uitgevers.

Ocampo sprak profetische woorden, want drie generaties later lijkt het inderdaad zover te zijn: de Spaans-Amerikaanse literatuur is niet langer meer een exclusieve mannenaangelegenheid. En net als twintig jaar geleden met de boom werkt de emancipatie met terugwerkende kracht: ook de eenlingen van vroeger krijgen nu eindelijk de kans op een groter publiek.

Langzaam maar zeker dringt er ook het een en ander door tot Nederland. Tot nu toe heeft Isabel Allende bijna alle aandacht naar zich toe getrokken. Dank zij haar is de emancipatie in elk geval in commerciële zin een feit: Het huis met de geesten wist in korte tijd de verkoop van Honderd jaar eenzaamheid naar de kroon te steken.

Deze inhaalmanoeuvre van de vrouwenliteratuur wordt met veel inzet voorzien van voetnoten door de feministische literatuurkritiek, met name in Engeland en de Verenigde Staten. Zoals bij elke ideologisch getinte literatuurkritiek krijgen de critici het soms benauwd in het keurslijf waarin ze zichzelf hebben gesnoerd. Zo probeerde de gerenommeerde comparatiste Susan Bassnett onlangs aan te tonen dat Het huis met de geesten een feministische roman is. Een sisyfusarbeid. Zoals bekend is twee derde van het boek een doorslag van een door een man geschreven roman - Honderd jaar eenzaamheid -, terwijl in de overige pagina's de sentimentele gemeenplaatsen het winnen van de authenticiteit. Liefde en schaduw, haar tweede roman, legde nog veel duidelijker het traditionele, clichématige karakter van Allendes schrijverschap bloot.

Mexicaanse tango, de eerste roman van de Mexicaanse schrijfster Angeles Mastretta (1949), doet in meer dan één opzicht aan Het huis met de geesten denken. Ook hier is de vertelster een wilskrachtige, intelligente vrouw die met gemengde gevoelens tegen een door mannen bestierde samenleving aankijkt, ook hier zijn de contouren van de historische context duidelijk zichtbaar en lijkt de vlot leesbare tekst eropuit te zijn de lezer geen moment af te leiden van het kleurrijke verhaal. Mastretta's roman is echter veel bescheidener en evenwichtiger opgebouwd, en is in psychologisch opzicht niet zo rechtlijnig als Allendes verhaal. In plaats van drie generaties beslaat Mexicaanse tango niet meer dan een half vrouwenleven. Ook is het boek gespeend van elk spoortje magisch-realisme, terwijl de romantische clichés een veel gelukkiger plaats hebben gevonden dan in het werk van Allende: niet in het levensverhaal van de hoofdpersoon zelf, maar in de prachtige Mexicaanse smartlappen waarnaar zij luistert. Ze doen met hun schaamteloze sentimentaliteit denken aan de Argentijnse tango's, zoals de Nederlandse titel van Mastretta's roman suggereert. Die wijkt overigens sterk af van de oorspronkelijke titel, die naar een van de liedjes in het boek verwijst: Arráncaine la vida. Een letterlijke vertaling zou inderdaad een weinig fraaie titel hebben opgeleverd: Ruk het leven van me weg.

Cristina Peri Rossi

Mexicaanse tango bracht ook Colometa van Mercè Rodoreda in gedachten, eveneens een in de ik-vorm geschreven roman over een jonge vrouw die op jonge leeftijd in een huwelijk belandt dat haar voor de ene onaangename verrassing na de andere doet staan. Catalina Guzmán, de hoofdpersoon uit Mexicaanse tango, mist echter de rechtlijnige onnozelheid van Colometa, die te sullig is om een hele roman te kunnen dragen. Catalina ontpopt zich al snel als een vrouw om van te houden: ze is sterk, intelligent, veelkleurig, moedig, nuchter, geestig, gevoelig en warm, zonder ook maar een moment bovenmenselijke proporties te krijgen.

Dubbele moraal

Op vijftienjarige leeftijd wordt ze door een ruim twee maal zo oude generaal bij haar ouders weggehaald. Het betekent het begin van een veelbewogen huwelijk, dat niet alleen een groot beroep op haar incasseringsvermogen doet, maar ook op haar integriteit, want langzaam maar zeker wordt ze zich bewust van de mores van de kringen waarin haar man zich beweegt. Hij behoort tot de nouveaux riches van Mexico, de mannen die zich tooien met het masker van de Mexicaanse Revolutie om hun zakken te kunnen spekken. Hij wordt gouverneur van de staat Puebla, terwijl hij zich enige tijd later de rechterhand van de president mag noemen. Beide posities stellen hem in staat om onvoorstelbare rijkdommen te vergaren.

Catalina's man is met zijn dubbele moraal tegenover vrouwen niet alleen het prototype van de Latijnse macho, ook symboliseert hij met zijn politieke activiteiten de januskop van de Mexicaanse Revolutie: in het openbaar niets dan gloedvolle strijdkreten over rechtvaardigheid en solidariteit, in het geniep een diepe minachting voor het volk, dat in voorkomende gevallen zonder enige scrupules wordt mishandeld of uit de weg geruimd. In dit opzicht vertelt Mexicaanse tango hetzelfde verhaal als De dood van Artemio Cruz van Carlos Fuentes, zij het dat Artemio Cruz aan het eind van zijn leven meer met zijn geweten worstelt dan Catalina's echtgenoot. Bovendien slaat Mastretta een veel lichtere toon aan dan Fuentes.

Van de politieke praktijken van haar man en van zijn duizend en één vriendinnen wordt Catalina niet vrolijker. Het boeiende van Catalina is dat deze ervaringen haar noch tot een fanatieke strijdster voor rechtvaardigheid noch tot een wrokkige mannenhaatster maken. Haar verontwaardiging over de misdadige praktijken en de buitenechtelijke activiteiten van haar man weerhoudt haar er niet van zich het comfort van haar nieuwe milieu aan te laten leunen, noch zich bij tijd en wijle nog steeds aangetrokken te voelen tot haar man.

Catalina's tweeslachtige houding maakt niet alleen duidelijk dat niets menselijks haar vreemd is, maar ook dat het bijna onmogelijk is om geheel afstand te doen van de cultuur waarin je bent grootgebracht. Aan het einde van Het huis met de geesten wordt deze afstand wél voor mogelijk gehouden, waardoor Allendes verhaal sterk aan geloofwaardigheid inboet. Het slot van Mexicaanse tango is dramatisch veel sterker: de door het open einde gesuggereerde emancipatie van Catalina is niet alleen het produkt van haar sterke persoonlijkheid, maar ook van het toeval: de dood van haar man.

De lichte, onnadrukkelijke manier waarop Angeles Mastretta het spanningsveld tussen Catalina's persoonlijkheid en haar omstandigheden portretteert, maakt van Mexicaanse tango een subtiele, innemende roman.

Bonte verzameling

Minder verrassend is Brekend licht, een bloemlezing uit de door vrouwen geschreven verhalenliteratuur van de afgelopen dertig jaar, bij elkaar gezocht door een groep van negen vertalers. Hun invalshoek is even onpretentieus als respectabel: geen verontwaardiging vanwege de door mannen gedomineerde Spaans-Amerikaanse literatuur, maar de simpele constatering dat vrouwen nauwelijks voor het voetlicht zijn getreden en dat daar langzaam verandering in begint te komen. Het is verder aan de lezer om te bepalen of dat terecht is of niet.

De samenstellers hebben zich niet de ambitieuze taak opgelegd met deze bundel te laten zien waarin de vrouwenliteratuur zich onderscheidt van de door mannen geschreven literatuur. Kwaliteit, geografische spreiding en diversiteit (thematisch en stilistisch) waren de voornaamste richtsnoeren. Het resultaat is een bonte verzameling verhalen: realistische naast fantastische, absurdistische naast intieme, geengageerde naast lyrische. Opvallend is de moedige keuze: er staan nogal wat teksten in deze bundel die veel van de lezer vergen. Zo biedt ‘Requiem voor Goyo Ribera’ van Armonia Somers (Uruguay) aanvankelijk weinig houvast: de grenzen tussen leven en dood, heden en verleden, de ik en de ander blijven lang onduidelijk. ‘Bezeten van haar eigen duivel’ van Elvira Orphée (Argentinië) gaat nog een stapje verder: aan het slot vraagt de lezer zich nog steeds af in wat voor wereld hij te gast is geweest. Nu gebiedt de eerlijkheid te zeggen dat de vraag me al vrij snel niet meer bezighield. De wereld die Orphée oproept verrast weliswaar door haar bizarre, onalledaagse karakter, maar anderzijds vergt de etherische sfeer wel erg veel welwillendheid van de lezer. Neem de volgende zin: ‘Maar die lichtende angstpunten waren toen de toenadering tot hem, nooit een eenwording met hem (...).’ Wat zijn lichtende angstpunten? Meer dan een lichte irritatie roepen deze woorden niet op.

Angeles Mastretta
GUILLERMINA PUIG
LUIS MAGAN

‘Bezeten van haar eigen duivel’ is niet het enige verhaal dat me het gevoel gaf dat wat meer ingetogenheid en puntigheid geen kwaad hadden gekund. In de verhalen van Cristina Peri Rossi en Marta Traba vind ik de symboliek er bijvoorbeeld te dik bovenop liggen, terwijl in een aantal andere gevallen de rijk versierde woordenschat in schril contrast staat met de weinig verrassende plot en de bijna banale boodschap. Daar staat tegenover dat ik het prachtige openingsverhaal, ‘De Sunamitische’ van Inés Arredondo, niet graag had willen missen. Het laat zien dat juist met heel sobere middelen een broeierige, snijdende spanning kan worden opgeroepen.

Van twee auteurs uit Brekend licht is ook een afzonderlijke verhalenbundel verschenen: Cristina Peri Rossi (Uruguay, 1941) en Luisa Valenzuela (Argentinië, 1938). Vreemde vliegende voorwerpen is een bloemlezing uit diverse verhalenbundels van Peri Rossi, die sinds 1972 als ballinge in Spanje woont. De bundel opent met het Márqueziaanse titelverhaal. De trage, drukkende, stoffige sfeer, het uitzichtloze isolement, de oude man vol tamelijk dwaze ondernemingslust en zijn gelaten, nuchtere vrouw, ze zouden heel goed in Macondo passen. Het verhaal is sfeervol en bevat een paar prachtige passages, wat niet wegneemt dat de magische sfeer soms wat gekunsteld is.

Het lange titelverhaal is in verschillende opzichten (sfeer, toon, plaats, ruimte) een bui-

[p. 8]

tenbeentje in deze bundel. In de andere verhalen is de plaats van handeling niet het statische platteland maar een beweeglijke grote stad waar het leven wordt beheerst door militair geweld. Peri Rossi's bedoeling laat aan duidelijkheid niets te wensen over: ze wil de aan het absurde grenzende gevolgen laten zien van de terreur waaronder veel Latijnsamerikaanse landen gebukt gaan. De manier waarop ze dat doet is weinig overtuigend. De personages komen in geen enkel verhaal tot leven, omdat ze worden geperst in een keurslijf van clichématige symboliek, didactische pedanterie en gemeenzame goed-kwaad verhoudingen. Bovendien staande ambitieuze bedoelingen haaks op de al te simplistische manier waarop ze zijn uitgewerkt. Waar het absurde de tragiek een extra dimensie moet geven, is het resultaat een slap aftreksel van het werk van Kafka en Cortdzar (‘Gerontocratie’; ‘De cipres’); waar onverzettelijke waardigheid gestalte moet krijgen, wordt een nogal malle vertoning opgevoerd (‘De ongehoorzaamheid en de berejacht’).

Na een paar verhalen was er niets meer over van mijn nieuwsgierigheid. Ik wilde niet meer weten hoe dom, rechtlijnig en meedogenloos de machthebbers wel niet denken en handelen, ik wilde niet meer weten hoe wanhopig maar heldhaftig het (individuele en collectieve) verzet wel niet is. De schrijfster loopt in haar eigen val: de kortzichtige wijze waarop de autoriteiten in haar verhalen het leven proberen in te dammen verschilt nauwelijks van de manier waarop Peri Rossi haar literaire wereld beperkingen oplegt. Ze gunt haar personages weinig bewegingsvrijheid. In plaats van te spreken als individuen, zeggen ze vaak een lesje op. Ze missen echter de humor van buikspreekpoppen.

Militaire terreur

Veel fantasierijker en oorspronkelijker zijn de vijf verhalen in Wisseling van wapens van Luisa Valenzuela. Woorden mogen ontoereikend zijn voor het uitdrukken van gevoelens, zoals een paar maal wordt opgemerkt in deze verhalen, ze zijn in elk geval in staat om een beklemmende, authentieke wereld op te roepen waarin geweld, liefde en erotiek een geladen spel van aantrekken en afstoten spelen.

Net als in de verhalen van Peri Rossi is het decor van de meeste verhalen van Valenzuela een samenleving die door de militaire terreur tot in haar wortels is aangevreten. Valenzuela creëert echter geen zielloze marionetten, maar dringt diep door in het gevoelsleven van haar personages, van wie door de gruwelijke omstandigheden voortdurend het uiterste wordt gevergd. Het aangrijpendst gebeurt dat in ‘'s Nachts ben ik je paard’. Een vrouw krijgt op een avond tot haar grote vreugde onverwacht bezoek van haar minnaar, die in het verzet zit. Ze heeft hem al maanden niet gezien. Als ze de volgende ochtend wakker wordt, is hij alweer met de noorderzon vertrokken. Na een valstrik arresteert de politie de vrouw. In de gevangenis wordt ze gemarteld, omdat de militairen de verblijfplaats van haar minnaar willen weten. Maar, zo dreunt het door het hoofd van de vrouw, het bezoek van de vorige avond was slechts een droom. Was het inderdaad een droom of houdt ze dat zichzelf voor om haar minnaar en zichzelf te beschermen? Het laatste lijkt het geval te zijn, maar helemaal zeker is dat niet: misschien is de vrouw door de ondraaglijke spanningen niet meer in staat waarheid en droom van elkaar te onderscheiden.

Luisa Valenzuela
JEFREY BAUER

Ook het titelverhaal voert naar een even fascinerende als gruwelijke wereld. Er wordt een mysterieuze spanning opgebouwd: waarom zit de vrouwelijke hoofdpersoon opgesloten in een flat? Waarom herinnert ze zich niets meer van vroeger? Wie is de man die haar regelmatig bezoekt en haar zowel vernedert als liefheeft? Langzaam maar zeker trekken de nevelen op: ze blijkt aangehouden te zijn toen ze een aanslag wilde plegen op een hoge militair. Deze laat haar niet ombrengen, maar neemt op een veel perversere wijze wraak. Eerst wordt ze net zo lang gemarteld tot ze haar geheugen verliest. Dan kan zijn ultieme overwinning werkelijkheid worden: haar kneden tot wat hij maar wil.

Het verhaal is niet zozeer ijzingwekkend door de verregaande perversie die het laat zien alswel door de manier waarop deze langzaam maar zeker gestalte krijgt. Net zomin als zijzelf weet de lezer wie de vrouw is. Bij de trage recuperatie van haar geheugen zit hij helemaal in haar huid, daartoe in staat gesteld omdat de grondstof van het geheugen van de murw geslagen vrouw dezelfde is als die van het verhaal: taal.

In Valenzuela's wereld is geen plaats voor de naïeve gedachte dat de mens (eigenlijk moet ik zeggen: vrouw, want alle hoofdpersonen zijn vrouwen) een wezen uit één stuk is. Dat hij onvast op zijn benen staat en voortdurend van gedaante wisselt, komt niet alleen door de (Argentijnse) omstandigheden maar ook door zijn aard, die niet aan een plaats is gebonden. Grillige, heftige gevoelens (macht, geweld, lust) leveren voortdurend op ongrijpbare wijze strijd met elkaar, zoals ook de schrijfster regelmatig in een raadselachtige, hevige strijd met haar pesonages is verwikkeld. Met nane in ‘Versie vier’, waarin de schrijfster geen almachtige schepper is maar met dezelfde verwarrende, ongrijpbare krachten worstelt als de personages. Hier is de schrijfster en zelfs de taal geen koning meer. De (soms te grote) nadruk waarmee deze verhalen dit duidelijk willen maken, verraden Valenzuela's verwantschap met het postmodernistische proza uit de Verenigde Staten, waar ze al jarenlang woont. Op onontkoombare wijze weet ze de lezer te betrekken bij de beklemmende en tegelijkertijd sensuele gevechten die ze in haar verhalen voert. Dit maakt het lezen van Wisseling van wapens tot een onbehaaglijke, maar fascinerende ervaring.

Inmiddels zal duidelijk geworden zijn dat de vrouwenliteratuur uit Spaans-Amerika meer te bieden heeft dan een groot huis vol met geesten.

■