Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De eerste wereldster uit Afrika
Miriam Makeba vertelt haar levensverhaal

Makeba, My Story door Miriam Makeba met James Hall Uitgever: Bloomsbury, 249 p., f 57,20 Importeur Nilsson & Lamm

Moze Jacobs

Haar moeder noemde haar Zenzi. Een afkorting van het Afrikaanse woord Uzenzile, dat zoveel betekent als: ‘Dat heb je aan jezelf te danken.’ De bevalling was zwaar, en Zenzi's moeder wist van tevoren dat haar leven gevaar zou lopen. Ze heeft al vijf kinderen gebaard, maar ze wilde per se nog een kind van haar tweede man, Caswell Makeba. Wanneer Zenzi later carrière begint te maken als zangeres, heet ze Miriam. Het is haar officiële, christelijke naam.

Miriam Makeba was de eerste Afrikaanse ster van wereldformaat. Onlangs verscheen zelfs haar autobiografie. In Makeba: My Story vertelt ze (samen met James Hall) haar levensverhaal, stap voor stap, beeld voor beeld, een boek als een spannende film. Gedetailleerd opgeschreven, zonder literaire pretenties, maar met veel gevoel voor drama. Ik vond het een mooi verhaal. En ik heb het in één adem (nee, in twee nachten) uitgelezen. Dat zegt natuurlijk niet alles. Goedkope detectives gaan, mits vakkundig geschreven, óók in een paar happen naar binnen. Maar dan is de nasmaak vaak wee, zoals na het eten van een pond drop. Hall en Makeba daarentegen serveren een exotische en voedzame maaltijd. De eerste bladzijden zijn wat moeilijk te verteren, maar daarna laat Makeba ons zwart Afrika zien door Afrikaanse ogen. Hall, een Amerikaan uit Californië, zorgt dat we mee naar binnen mogen, de hut van Zenzi's grootmoeder in, vanaf de dag dat ze geboren wordt, op 4 maart 1932, in Johannesburg. Als Zenzi Makeba achttien dagen oud is, gaat ze voor zes maanden de gevangenis in. Samen met haar moeder, die opgepakt is omdat ze zelf maïsbier brouwde en aan mensen in de buurt verkocht. Dat is illegaal. Sterker nog: het is de zwarte bewoners van Zuid-Afrika überhaupt verboden om alcohol te drinken. Zenzi's moeder wordt veroordeeld tot een boete (van achttien pond), en dat geld heeft de familie niet.

Een paar jaar later komt de politie op een nacht de passen van Zenzi's familieleden ‘controleren’. Geschreeuw, de deur wordt opengetrapt, felle lichten schijnen in het gezicht van mensen die een ogenblik geleden nog lagen te slapen. Een neefje begint onbedaarlijk te huilen als zijn vader geslagen wordt omdat hij niet snel genoeg zijn pas laat zien. De kleine Zenzi staart angstig vanuit haar bed naar de blanke politiemannen. ‘Het zijn,’ schrijft Miriam Makeba, ‘de enige witte mensen die ik als kind van nabij meemaak.’

Isangoma

Als Zenzi zeventien jaar is, trouwt ze met een zwarte politieman. Het huwelijk mislukt. Daarna zal Makeba nog vier keer trouwen. Met zanger Sonny Pilay, trompettist Hugh Masakela, black panther Stokely Carmichael en met een veel jongere Afrikaan uit Guinee. Maar belangrijker dan al deze huwelijken is haar moeder, Christina. Gewoon een verpleegster in westerse ogen, maar voor. Afrikanen is zij een isangoma, iemand die als ‘doorgeefluik’ voor geesten en voorouders fungeert. Bezeten worden door geesten ‘is in onze cultuur geen passieve aangelegenheid’, schrijft Makeba. ‘We bidden tot onze voorouders en vragen ze om advies. Ter ere van hen worden dieren ceremonieel geslacht. In onze dromen krijgen we antwoord, of via de isangoma als hij of zij in trance is en met de “andere kant” in contact staat. (...) De geesten helpen de isangoma om te zien wat er mis is met de mensen, en om geneeswijzen te vinden. Hiervoor hebben ze de actieve medewerking nodig van de persoon waarvan ze bezit nemen.’ Deze inheemse dokters, die door de autoriteiten natuurlijk niet erkend worden, moeten een lange leertijd doormaken. Wat die training precies inhoudt, vertelt Makeba niet. Wel dat sommige mensen het programma niet overleven. ‘Niemand wil bezeten worden door amadlozi (geesten); het is angstaanjagend.’ Makeba's moeder verlaat Zuid-Afrika en gaat naar Swaziland om les te krijgen in het omgaan met haar geesten. Als ze terugkomt, geneest ze haar dochter met behulp van een doorgesneden cactus van een abces in haar borst. De dokters in het ziekenhuis hadden al tot amputatie over willen gaan.

Amper twintig jaar oud is Makeba als ze in een bandje zingt, en op een avond ‘ontdekt’ wordt door de Manhattan Brothers. Al vrij snel mag Makeba ook solo in de studio een plaatje opnemen, in het Xhosa, later ook in het Engels. Ze verkoopt redelijk, op straat beginnen voorbijgangers haar te herkennen. ‘How do you do, Miss Makeba?’ ‘In het Westen wordt aan mensen uit de showbusiness altijd gevraagd om hun naam op een stukje papier te schrijven. Hun bewonderaars lijken daar iets magisch in te zien; zo kunnen ze zeggen dat ze een stukje van de beroemdheid in hun bezit hebben, de glans van hun idool straalt op hen af. Iemand vertelde me dat de Azteken op dezelfde manier het hart opaten van dappere krijgers die in het gevecht gestorven waren, om een deel van hun kracht over te nemen. Westerse mensen zijn heel bijgelovig.’

Miriam Makeba

De Manhattan Brothers moeten hard werken om aan de kost te komen. In sommige clubs waar ze optreden wordt zwaar gedronken en gevochten. Zwarte gangsters in maffiastijl dwingen de groep op een avond, met het geweer op tafel, om twintig keer achter elkaar hetzelfde nummer te spelen. 's Nachts reizen is een probleem. Om de haverklap wordt de bus waarin de band zit aangehouden en gecontroleerd door de politie. Regelmatig worden de muzikanten onderweg opgesloten in een of andere gevangenis, ook al zijn hun papieren in orde. Makeba vertelt hoe ze op een nacht door twee jonge, domme en blonde politiemannen gedwongen worden om een privé-voorstelling te geven ergens buiten op een landweg, puur uit willekeur. (Overigens overkwam Sam Cooke precies hetzelfde toen hij met zijn band door het Zuiden van de Verenigde Staten reisde. Alleen werd die daarbij ook nog verplicht om al zijn kleren uit te trekken.)

Een klein rolletje in een documentaire. Come Back, Africa!, geeft Mirian Makeba de kans om haar land te verlaten. De film zal worden vertoond op het filmfestival van Venetië, in 1959, en de regisseur nodigt Makeba uit om naar Europa te komen ter promotie. Ze krijgt een visum. Ze gaat.

Ballingschap

De culturele schok is groot. In het vliegtuig uit Johannesburg is ze de enige zwarte passagier. Niemand wil naast haar plaats nemen. Maar in Venetië staat het publiek in de rij om haar langs te zien komen.

In 1960 introduceert Harry Belafonte, acteur, gevierd zanger van calypsohits (‘Day-O, Day-O-O-O!’) haar in Amerika. Niet als popidool voor de jeugd maar serieus, de zangeres. In New York komen de ‘celebrities’ op haar optredens in jazzclubs af als bijen op een nieuwe, onbekende honingsoort. Soms lijkt Makeba: My Story op een tv-uitzending van de uitreiking der oscars. Ster na ster wordt door Makeba even in de schijnwerpers gezet. Ze ontmoet iederéén: Marlon Brando, Marilyn Monroe, John F. Kennedy, Haile Selassie, Dizzy Gillespie. De parade van klinkende namen wordt net niet irritant of slaapverwekkend. Makeba zinkt niet weg in het veren bed van Hollywood en staart zich, na de eerste euforie, niet blind op de positieve kanten van de Verenigde Staten.

Als vrouw van Stokely Carmichael wordt ze door Amerika min of meer uitgekotst. Ze keert terug naar haar eigen continent, maar niet naar Zuid-Afrika, want ook dat land heeft haar verbannen. Ze gaat wonen in Guinee, onder bescherming van de plaatselijk dictator, Sékou Touré, die ze overigens een tikkeltje naïef beschrijft, als een soort Sinterklaas.

Het verlangen naar de geboortegrond in Zuid-Afrika blijft heftig en pijnlijk, het verdriet om de verloren familie groot. Het tragische einde van haar dochter Bongi ziet ze als een indirect gevolg van hun ballingschap. De geesten, die bij haar moeder nog in goede banen werden geleid door haar training als isangoma, verscheuren Bongi. Dat is tenminste de conclusie van Miriam Makeba, die zich steeds meer op Afrika richt. Isangoma is ook de naam van haar laatste LP, waarop zij Afrikaanse liederen met haar stem nieuw leven inblaast. Niet zoals haar hit uit 1967, Pata Pata in een modern jasje, maar in een meer traditionele vorm. Opgenomen in de ‘Hit Factory’ in New York, met behulp van overdubbing, dat wel. Makeba is zesenvijftig, maar ze blijft bij de tijd.

■