Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 3]

Devotie of verraad, een tussenweg was niet mogelijk
Sektarische twisten bepaalden het leven van Freud. Een biografie van Peter Gay

Freud A Life for our Time door Peter Gay Uitgever: J.M. Dent & Sons, 672 p., f 70,- Importeur Nilsson & Lamm

Jaap van Heerden

Op 22 februari 1902 wordt Freud benoemd tot buitengewoon hoogleraar aan de universiteit van Wenen. Deze erkenning was voor hem persoonlijk van groot gewicht. Nadat hij eerder door zijn extreem klinkende opvattingen over infantiele seksualiteit, hysterie, oorsprong der neurosen en het betekenisdragend karakter van dromen tot een buitenstaander van de academische psychiatrie was geworden, werd hij door deze benoeming in zijn volle waardigheid hersteld. De positie van hoogleraar werd door Freud trouwens zeer begeerd. Wie de biografie van Gay leest, wordt getroffen door de hardnekkigheid waarmee Freud streefde naar academische roem. Maar daarom valt het des te meer op dat Freud zo weinig van zijn academische loopbaan heeft gemaakt, sinds hij hoogleraar werd. Uit niets blijkt dat hij van zijn positie als extra-ordinarius gebruik heeft gemaakt om de psychoanalyse aan de universiteit van Wenen tot een verplicht onderdeel te maken van het curriculum van de medische studie. Hij is na zijn benoeming niet geëngageerd in een gevecht met zijn collegae over de status van de psychoanalyse. Hij verschijnt niet op de grote internationale medische congressen om de psychoanalyse nader te profileren. Hij heeft eigenlijk geen studenten. Hij werft zijn discipelen onder de intelligentsia. Freud kan zich vanaf 1902 Herr Professor noemen, maar hij gedraagt zich niet als een man wiens onderwijs en onderzoek aan de universiteit gestalte moeten krijgen. Niemand blijkt bij hem een onderzoek voor te bereiden, niemand richt zijn studie naar zijn suggesties in. Hij lijkt aan de universiteit van Wenen, ondanks zijn toenemende roem, niet te bestaan. Hij heeft niet geprobeerd alsnog gewoon hoogleraar te worden en ook niemand anders is op het idee gekomen hem meer status aan de universiteit te verlenen. Freud lijkt tevreden met de titel van professor. Zijn onderzoek verricht hij thuis in de spreekkamer. Zijn gehoor bestaat in de eerste plaats uit een kring van correspondenten en een club heren, heterogeen van opleiding, die elke woensdagavond bij hem thuis samenkomt. Het wetenschappelijk lot van de psychoanalyse is daardoor vanaf het eerste begin buiten de universiteit komen te liggen.

Peter Gay is een Amerikaans historicus die op latere leeftijd ook nog een leeranalyse heeft ondergaan. Hij is een verdediger van een nauwere samenwerking tussen historici en analytici. In die combinatie van expertises heeft hij ook naam gemaakt. Dit voorjaar verscheen van hem een Freud-biografie, die door een grotere steun van recent ontsloten bronnenmateriaal de klassieke biografieën van Ernest Jones en Ronald Clark dateert. Het is een interessante en degelijke studie. Gay probeert zo nu en dan zijn eigen psychoanalytisch inzicht toe te passen op raadselachtige wendingen in Freuds leven. Dat gebeurt bescheiden maar niet zonder gezag. Voor Gay is Freud een held die het lot van deze tijd mede heeft bepaald. Daar is veel van waar. Na Lenin is Freud de meest geciteerde auteur in de huidige geesteswetenschap. Aan invloed ontbreekt het hem niet. Maar wat deze biografie vooral toont, is het isolement waarin de psychoanalyse ontstond en bloeide. De psychoanalyse heeft altijd iets van een besloten vereniging gehad en de kring rondom Freud bezat alle kenmerken van een coterie.

Paternalistisch

Freud moet een groot vermogen gehad hebben begaafde mensen emotioneel en intellectueel aan zich te binden. Toetreden tot zijn kring had vaak iets van een bekering en vereiste ook een soort bekentenis over bijvoorbeeld de verwerking van het oedipale conflict. Uittreden was niet gemakkelijk en alleen te realiseren door een breuk. De groep rond Freud werd deels getypeerd door een kritiekloze bewondering voor de intellectuele leider en deels door een vaak tot mislukken gedoemde poging de kern van persoonlijke zelfstandigheid te handhaven. Wie dat laatste wilde kon soms op Freuds steun rekenen, al had zijn aanmoediging tot autonomie een dubbelzinnig paternalistisch toontje. Het zijn vooral de anderen die er nauwlettend op toezien dat niemand van het rechte pad afwijkt en van de meester verlangen dat hij optreedt zodra iemand een origineel standpunt dreigt vol te houden. Freud zelf verdroeg het trouwens ook slecht als men in een heterodoxie bleef volharden. Dat leidde tenslotte tot enkele dramatische breuken zoals met Jung, Adler, Stekel en Rank.

Leden van de woensdagavondclub. Staand: Rank, Abraham, Eitingon, Jones. Zittend: Freud, Ferensci, Sachs. Foto genomen in 1922

Vooral de woensdagavondclub kenmerkte zich door enkele bedrukkende eigenaardigheden: een sterke persoonlijke betrokkenheid van de leden op elkaar, het praten in termen van trouw en afvalligheid, het beoordelen van argumenten in termen van karakterneuroses, de jacht op elkaars versprekingen, het tegen elkaar opbieden in onthullingen van masturbatiefantasieën tot onverwerkte moederliefde, het snel bespeuren van ketterij en verraad en de obsessie met seksualiteit. Maar het moet bij tijden ook een fascinerend gezelschap geweest zijn, dat zich van bestaande taboes op enig onderwerp principieel niets aantrok.

Wat voor de woensdagavondclub geldt - Freud liet zich trouwens graag schamper uit over het intellectuele peil daarvan - geldt in zekere zin ook voor de kring van correspondenten. In de briefwisselingen werden uiteraard belangrijke wetenschappelijke en intieme zaken aan de orde gesteld, maar de met Freud corresponderende analytici smoezen ook graag vertrouwelijk met hem over de onvolmaaktheden en neurotische trekjes van de anderen en dat verschaft dit wetenschappelijk gezelschap iets van een roddelzuchtige en twistzieke familie. Freud moest vaak bemiddelend optreden. Soms echter was hij zelf de onverbiddelijke scheurmaker. Wat hij zeker niet toestond, was enige nuance in de reikwijdte en universele geldigheid van het Oedipuscomplex, of een afzwakking van de seksuele aard van de libido. In feite vormden deze punten de kern van zijn conflict met Jung. Voor een evenwichtige beoordeling van deze twist is het belemmerend dat wij weten dat Jung zich later in zekere mate affilieerde met de nationaal-socialistische ideologie. Maar als men het conflict in zijn eigen tijd beoordeelt, lijkt Freud van de twee toch de meer dogmatische. Jung wilde aan de libido een diffuus karakter toekennen, niet een exclusief erotisch. Hij verwierp het idee dat álle neuroses een seksuele oorsprong hebben en achtte het Oedipuscomplex niet onvermijdelijk. Jung streefde naar een liberalisering van de psychoanalyse. Indien zijn ideeën ingang hadden gevonden, had een later door Ferensci geformuleerd bezwaar, dat de psychoanalyse een eenzijdige leer is over de omgang tussen vader en zoon, die ten onrechte op elke menselijke verhouding van toepassing wordt verklaard, achterwege kunnen blijven.

Het kan zijn dat Jung een onplezierige en aanmatigende discussiepartner was, die alleen al door de toon waarop hij sprak Freud op de zenuwen werkte, maar gemeten naarde inhoud van het meningsverschil was hij op dat moment de minst bekrompene. Om het contrast met Freud te verscherpen is later ten onrechte uitsluitend aan hem een lamarckiaans standpunt inzake de overerving van verworven psychische karakteristieken toegeschreven, terwijl in feite ook Freud deze dubieuze gedachte voor waardevol hield. Freud moet beseft hebben dat liberalisering de psychoanalyse zou doen verdwijnen. Zonder extremiteiten zou het typerende van de psychoanalyse verloren gaan. Dat Jung enkele centrale leerstukken wenste af te zwakken - toch een normale mogelijkheid in elk vak -, heeft Freud ervaren als een persoonlijke aanval, als rebellie tegen de vader en als verraad. Er deugde misschien van het begin af al iets niet in de omgang tussen Freud en Jung. Jung werd binnengehaald op jubelende toon als de goj die de psychoanalyse van haar exclusief joods karakter zou kunnen ontdoen en haar zo meer aanzien zou kunnen verschaffen. Een soort Marga Klompé in een herenkabinet.

Bij Jungs vertrek zei Freud tegen Rank dat hij tevergeefs had gehoopt joden en antisemieten binnen de psychoanalyse te verenigen. Misschien was dit een grapje van Freud, hoewel de context zo'n interpretatie niet steunt. Er was een scherp raciaal besef binnen de toenmalige analyse, waar men zich bij tijde ook tegen probeerde te verzetten. Er zijn geen aanwijzingen dat Jung toen antisemiet was. In verbittering is het Freud niet gelukt een platvloerse incriminatie achterwege te laten, waarbij het vooral bevreemdt dat hij ooit de wens heeft gehad om juist jood en antisemiet, niet goj en jood, met elkaar te verenigen. De overspannen sfeer binnen het psychoanalytisch gezelschap blijkt ook uit het feit dat Freud tot tweemaal toe flauwviel in Jungs bijzijn en beide keren het verschijnsel interpreteerde als verzet tegen de doodswens die Jung jegens hem zou koesteren; Het zijn reacties en interpretaties die men niet direct in een wetenschappelijk genootschap van, laat ons zeggen, latinisten of statistici zal aantreffen.

Opdringerige bewonderaar

Ook met Ferensci en Rank is het tot een dramatische breuk gekomen, Sándor Ferensci was aanvankelijk een trouw volgeling, door Freud zelf geanalyseerd. In tijden van spanning Freuds steun en toeverlaat. Het kan waar zijn dat Ferensci zich gaandeweg zijn leven heeft willen ontdoen van de status van veelbelovende zoon, en in opstand kwam. Hij was een wat opdringerige bewonderaar van Freud. Dat gaat op den duur niet goed. Toch is het vreemd dat bij een intellectuele volwassenwording de emoties zo hoog kunnen oplopen. Ferensci opperde het op zichzelf niet zo krankzinnige idee dat een analyticus zijn patiënten niet moest benaderen als koele chirurg van de ziel: het gangbare ideaal van afstandelijkheid en integriteit. Ferensci wilde zijn patiënten hartelijker bejegenen, omhelzen en zoenen en deelgenoot ma-

[p. 4]

ken van zijn eigen zorgen en zwakheden. Dit is als therapeutische techniek verdedigbaar, maar opvallend is dat zo'n voorstel niet zakelijk besproken kan worden. Er wordt onmiddellijk campagne tegen Ferensci gevoerd, als ware hij een geesteszieke ketter. Ferensci reageert geschokt en verzekert publiekelijk dat hij geen tweede Stekel is, het type van de verrader. Freud schrijft Jones dat hij zich verbaast over Ferensci's toenemende vijandigheid jegens hem, terwijl hij daar minder dan ooit aanleiding toe gegeven kan hebben. In een gezelschap waarin als leerstelligheid geldt dat alles een verborgen betekenis heeft, heeft ook een simpel idee als dat van Ferensci een diepere, enerverende connotatie, waar iedereen op gefixeerd raakt. De breuk is nooit meer geheeld. Het conflict met Rank is nog schrijnender.

Peter Gay
LEO VAN VELZEN

Rank was van opleiding machinist, maar werd door zijn begaafd inzicht in de psychoanalytische stof notulist van de woensdagavondclub. Op latere leeftijd ontwikkelde hij de stelling dat de oorsprong van psychisch disfunctioneren gelegen is in het geboortetrauma. Dit is voor analytici uiteraard een gevaarlijk idee, want een dergelijke psychogenese gaat ten koste van het Oedipuscomplex en nuanceert het conflict met de vader. Daar moet dus over gediscussieerd worden en Freud is lange tijd voorbeeldig in zijn zakelijke benadering van de vraag, al is hij soms in methodologisch opzicht enigszins naïef. Hij schrijft Rank, bij voorbeeld, dat vijf van zijn zes beste patiënten niet in staat waren Ranks hypothese te comfirmeren. In deze discussie is het niet Freud maar zijn het de andere analytici, onder aanvoering van Abrahams en Jones die bloed willen zien en in Rank een tweede Jung bespeuren. Dat laten ze ook weten. Zeggen dat iemand een tweede Jung is, geldt in dit gezelschap als het ergste wat je kunt zeggen. De arme Rank, overstuur door een dreigende uitsluiting, laat per Rundbrief weten dat hij inziet hopeloos neurotisch te hebben gehandeld, dat zijn idee van het geboortetrauma inderdaad uitgelegd moet worden als een restant van oedipale verlangens die nog in hem leven en dat het hem spijt. Maar zijn collega's zijn onvermurwbaar. Omdat het Rank met zijn idee financieel voor de wind was gegaan - er was veel belangstelling voor in Amerika, waar hij gemakkelijk op tournee kon gaan - luidde het eindoordeel van zijn collega's dat Rank geregredieerd was naar het anaal-sadistisch stadium. Rank heeft door zijn vertrek zelf een eind gemaakt aan deze gênante vertoning van mensenkennis.

Deze en andere twisten typeren de broeiende sfeer waarin de psychoanalyse groeide. Het moet ook Gay als sectarisch getwist gefrappeerd hebben, getuige een freudiaanse vergissint die hij zich laat ontglippen. Terwijl hij zijn verwondering wil uiten hoe Freud in deze turbulente tijden nog vast kon houden aan zijn indrukwekkend publikatieschema, schrijft hij punishing in plaats van publishing Schedule.

De combinatie van devotie en haatdragendheid in eigen kring, het ostracistische karakter van de beweging, het niet aflatend stipuleren dat tegenover trouw slechts afvalligheid kan staan, doen de indruk te niet dat de psychoanalyse op glorieuze wijze haar gezag heeft verworven. Dat gezag is toch vooral ontleend aan een paar boeken van Freud zelf.

Isolement

De biografie van Gay versterkt de indruk dat Freud zelf in eenzaamheid leefde en dat hij te midden van de door hem gedirigeerde aanhang geïsoleerd bleef in de wereld van de psychiatrie, omdat alleen krachtens een zekere benepenheid een bescheiden bolwerk van eenstemmigheid gerealiseerd kon worden. Wat ontbreekt is een onbelemmerde uitwisseling van gedachten met andere geleerden. Het lijkt alsof er een verbod rustte op de mogelijkheid de psychoanalyse te laten bevruchten door ideeën van buitenstaanders of andersdenkenden. Freud heeft een dergelijke groei zelf in de weg gestaan. Zodra de mogelijkheid zich daartoe voordeed hebben de psychoanalytici het isolement bekrachtigd: zij stichtten een eigen uitgeverij, richtten een eigen blad op, organiseerden hun eigen congressen en stelden hun eigen voorwaarden aan de opleiding tot analyticus.

Natuurlijk heeft Freud bij leven veel erkenning gevonden: een eredoctoraat, de Goetheprijs, corresponderend lid van de Royal Society, contact met de waarlijk groten van zijn tijd, zoals Einstein en mevrouw Lampl-De Groot. Maar het zijn allemaal persoonlijke huldeblijken van lezers. Ik geloof dat de onwil om een wetenschappelijke discussie binnen de psychiatrie te verkiezen boven een discussie in eigen kring de ontstaansgeschiedenis van de psychoanalyse tot zo'n zielig verhaal maakt.

Het aangrijpendste deel van Gays biografie is de beschrijving van Freuds laatste jaren, waarin hij betrekkelijk teruggetrokken leeft in de Berggasse 19 tot zijn vertrek naar Engeland, corresponderend met vrienden, strijdend met zijn prothese, verzwakt door tientallen mondoperaties ter eliminatie van kanker, desalniettemin werkend aan grootse ideeën. In die jaren schrijft hij onder andere Die Zukunft einer Illusion, Das Unbehagen in der Kultur en het boek over Mozes en het monotheïsme, drie originele en schokkende boeken. Het boek over Mozes bevat de interessante veronderstelling dat Jezus, juist omdat hij zo overdreven alle schuld op zich nam, ook schuldig moest zijn. Waaraan? Aan een psychisch opnieuw doorleefde vadermoord. Dat is een vorm van godsdienstpsychologie, die op zich zelf voorbeeldig is, want de vraag inzake het verschijnsel godsdienst moet, ongeacht de kwaliteit van Freuds ideeën, steeds zijn wat de zin is achter deze persistente waan in de cultuur.

Bijna elk psychoanalytisch inzicht is in de loop der jaren overtuigend aangevochten of door de wetenschap zodanig gerelativeerd dat het voor oprechte freudianen onherkenbaar is geworden. Omdat de geschiedenis van de psychoanalyse zozeer samenvalt met Freuds leven, lijkt het alsof zijn bestaan in toenemende maft futiel wordt. Dat is het lot van elke onderzoeker die onder eigen regie in overdrijving schittert. Ik geloof niet dat George Steiner gelijk heeft als hij zegt, dat de psychoanalyse waarschijnlijk als de joodse variant van de Christian Science de geschiedenis zal ingaan. Daarvoor heeft de Christian Science te weinig betekend en daarvoor zijn veel psychoanalytische ideeën te inspirerend geweest. Ze zouden niet verwerkt of afgewerkt hebben kunnen worden, als ze niet van kwaliteit waren geweest.

Mij lijkt het dat Freud eerder het lot beschoren zal zijn van Pythagoras. Niemand beschouwt zijn stelling als hogere wiskunde, maar iedereen kent haar. Geen wiskundige houdt vast aan de dogmatische constructies van het pythagorisme. Niemand voelt zich verplicht Pythagoreër te worden. Maar de stelling van Pythagoras is een onvervreemdbaar element van de cultuur. Voor velen het laatste wat zij van de wiskunde begrepen, zoals voor velen het begrip van de freudiaanse vergissing het culminatiepunt van psychologisch inzicht is.

■