Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Ontsnapping door middel van passie
E.M. Forsters ‘Maurice’, onverbeterlijk optimistisch

Maurice door E.M. Forster Vertaling Theo Kars Uitgever: Veen, 267 p., f 26,90 Engelse editie: Penguin, 222 p., f 22,95

Bas Heijne

In de zomer van 1948 lunchte E.M. Forster in Cambridge met de jonge Amerikaanse schrijver Gore Vidal. Diens roman The City and the Pillar had in dat jaar pen internationaal literair schandaal veroorzaakt vanwege het homoseksuele thema. Tijdens hun gesprek vertrouwde Forster zijn jonge collega toe dat ook hij een roman had geschreven over de liefde tussen twee jongens, een boek dat hij echter nooit gepubliceerd had om familie en vrienden niet in verlegenheid te brengen. ‘Nogal schaamteloos, eigenlijk,’ typeerde Forster zijn boek. In welk opzicht, vroeg Vidal. Er zat een scène in met twee jongens in bed. ‘En wat,’ vroeg Vidal, ‘doen ze?’ Forster glimlachte. ‘Ze... praten.’

Na het vertrek van de jonge, zelfverzekerde Amerikaan begon Forster zich kennelijk zorgen te maken over zijn gebrek aan morele moed, want nog dezelfde dag schreef hij aan hun wederzijdse vriend Christopher Isherwood: ‘Tennessee Williams (die samen met Vidal Engeland bezocht - BH) was te laat uit bed om nog naar Cambridge te komen. Vidal kwam wel, jammer genoeg, want ik mocht hem helemaal niet. (...) Waar ik je echt over schrijf is Maurice. Ik zou je erg graag alleen spreken ergens in de loop van de volgende week of zo. Ik schaam me dat ik terugdeins voor publikatie maar de bezwaren zijn ontzagwekkend.’

Forster schreef Maurice aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog. Het was een oorlog die het aangezicht van Engeland voorgoed veranderde, en een van de dingen waarover de schrijver zich tot aan zijn dood in 1970 zorgen maakte, was dat zijn ongepubliceerde roman gedateerd zou raken. Zijn literaire discipel Isherwood was een van de intimi met wie hij veelvuldig sprak over het geesteskind dat hij nooit had durven wettigen. Toen hij tijdens een van deze sessies zijn twijfels kenbaar maakte, viel deze laatste hem in de rede met: ‘En waarom zou het niet gedateerd mogen raken?’

Omzichtigheid

Isherwood is altijd trots gebleven op deze opmerking, en terecht. Maurice blijkt uiteindelijk niet meer of minder gedateerd dan Forsters andere werk. Toen het boek in 1972 postuum het licht zag, beschouwde menigeen het als een rariteit in Forsters oeuvre, een literair fossiel dat vooral bijdroeg aan de kennis van de psyche van de beroemde auteur. De preutse omzichtigheid waarmee de bedscènes werden beschreven, de archaïsche stijl en de schaamteloze sentimentaliteit van sommige passages ontlokten schampere opmerkingen aan de literaire critici. Er viel ook enige ergernis te bespeuren. Cyril Connolly begon zijn recensie enigszins kribbig met: ‘Eindelijk dan E.M. Forsters “ongepubliceerde homoseksuele roman”, waar we nu al zo'n veertig jaar over horen.’

Nu, zestien jaar later, heeft de roman minder te lijden onder de vloek van zijn reputatie. Het wordt langzamerhand mogelijk Maurice te lezen binnen de context van de tijd waarin het geschreven werd (tussen Howard's End en A Passage to India in), in plaats van die van het jaar van verschijning. Vanwege het persoonlijke onderwerp neemt het boek onmiskenbaar een eigen plaats in binnen het werk van Forster, maar het zou onzin zijn te beweren dat het ondergeschikt zou zijn aan de rest.

Maurice is niet zozeer een roman over homoseksualiteit, maar een seksuele Bildungsroman, waarin de afwijkende geaardheid van de hoofdpersoon in een vijandige maatschappij niet zijn ongeluk, maar juist zijn redding blijkt te zijn. In de ‘Terminal Note’, die Forster nog in 1960 aan het boek toevoegde, drukt hij het als volgt uit: ‘Met Maurice probeerde ik een personage te scheppen dat in niets leek op mijzelf of op wat ik dacht te zijn: iemand die knap is’, gezond, met een aantrekkelijk lichaam en een trage geest, iemand die geen slecht zakenman is en nogal snobistisch. Aan deze mengeling voegde ik een bestanddeel toe dat hem voor raadsels stelt, hem wakker schudt, hem kwelt en ten slotte redt.’

E.M. Forster

Dit thema van de ‘persoonlijke verlossing’ keert in alle romans van Forster terug. Het is onlosmakelijk verbonden met zijn liberaal humanistische visie; wie zich weet te bevrijden uit de cocon van maatschappelijke conventies en, belangrijker, de vijand in zichzelf het hoofd biedt, blijft behouden voor het leven. Bij al Forsters helden en heldinnen (want hun strijd wordt gezien als heroïsch) voltrekt deze quasi-religieuze verlossing zich door middel van passie en begeerte, de irrationele hartstochten in hun persoonlijkheid die schuilgaan onder de dikke lagen ‘beschaving’. En altijd is er iemand of iets dat deze passie opwekt, een verlosser die de beknelde ziel - meestal onbewust - de weg naar het licht wijst.

In Maurice is de relatie tussen Maurice Hall en Clive Durham ten dode opgeschreven, omdat er tussen hen geen sprake is van wederzijdse begeerte. In A Room with a View spreekt Forster over ‘the holiness of direct desire’, en dat is precies waarom Maurice uiteindelijk zijn geluk vindt in de armen van Alec Scudder, de eenvoudige jongen uit het volk die als een reddende engel 's nachts door het raam Maurice's slaapkamer binnenkomt.

Clive Durham is een schoolvoorbeeld van de homoseksuele theoreticus, die zijn eigen gevoelens alleen onder ogen kan zien wanneer hij ze in verband brengt met Plato of ze tot literatuur maakt. Zijn verhouding met de naïeve Maurice maakt hij onwillekeurig tot een leugen, omdat bij hem het hoofd altijd boven het hart gaat. Zijn keuze voor het huwelijk halverwege de roman is even beredeneerd als zijn homoseksualiteit. Hem wacht dan ook de straf die is weggelegd voor ieder Forsteriaans personage dat op het beslissende moment terugschrikt voor direct contact met het leven: hij eindigt als een kleinzielige landjonker, wiens verdorde ziel beheerst wordt door de inhoudsloze rituelen en vooroordelen van de Edwardiaanse upper-middle class.

Bezwaren

Het grote probleem met Maurice is natuurlijk dat de uiteindelijke redding van de hoofdpersoon niet overtuigt. De relatie Maurice-Clive is van begin tot eind geloofwaardig, zelfs hun zelfgekozen kuisheid, maar je hoeft geen cynicus te zijn om te zien dat de liefde tussen Maurice en Alec geen schijn van kans heeft. Juist omdat er tussen hen weinig meer speelt dan alleen begeerte, is het niet erg waarschijnlijk dat hun idylle in de ongerepte natuur van Engeland langer dan drie weken duurt; iets wat een van de eerste lezers van het manuscript, de biograaf Lytton Strachey, ook al met veel vals genoegen constateerde.

Forster was zich wel bewust van de bezwaren die aan een dergelijk happy ending kleefden. Zijn onvrede met A Room with a View kwam voort uit het besef dat het einde van de roman, het huwelijk van Lucy Honeychurch met George Emerson, in werkelijkheid het begin van alles was. Met Maurice echter lag de zaak nog gecompliceerder; Lucy Honeychurch heeft haar lot in eigen handen, zij hoeft slechts haar familie te trotseren, terwijl Maurice Hall gedwongen is alles op het spel te zetten: zijn familie, zijn maatschappelijke positie, de culturele waarden waarmee hij is opgegroeid. Het is duidelijk dat Forster hem zijn beloning niet wilde onthouden, aangezien het zijn bedoeling met Maurice was aan te tonen dat de liefde van twee mannen goed en verheffend kan zijn. Het slot van de roman is dan ook een symbolisch einde, dat nauwelijks aansluit op de zakelijke case-history die eraan vooraf is gegaan.

Het is misschien Forsters tragiek geweest dat hij zich nooit helemaal heeft kunnen losmaken uit de maatschappelijke klasse waar hij deel van uitmaakte. Het zijn de kleine zielen uit zijn boeken die een onuitwisbare indruk op de lezer maken, de bekrompen moeders, zusters en tantes, de hypocriete geestelijken en schoolmeesters, niet de personages die de dragers zijn van de idealen van de schrijver. De bevrijding die Forster zijn personages verschuldigd was, heeft hij zelden op een overtuigende manier vorm weten te geven, omdat hij deze zelf slechts bij vlagen had gekend; ook het slot van Maurice blijkt uiteindelijk de romantische droom van iemand die zelf nog gevangen zit. Clive Durham is als personage oneindig veel interessanter dan Alec Scudder.

Dat het verlangen om te ontsnappen een allesoverheersende rol in Forsters leven speelde, mag blijken uit het eerste verhaal dat hij schreef: ‘The Story of a Panic’ uit 1902. Daarin ontsnapt de jongen Eustace in Italië aan een kring benepen volwassenen. Tijdens een picknick raakt hij onder invloed van de genius loci, de god Pan. Hij vat een warme vriendschap op voor de Italiaanse vissersjongen Gennaro, een relatie die door de klassebewuste Engelsen niet wordt getolereerd. Eustace wordt opgesloten in zijn kamer, springt uit het raam en verdwijnt spoorloos in het Italiaanse landschap.

In Maurice vertelt Forster hetzelfde verhaal. Toen hij dat boek schreef, was hij een gevierd auteur, maar het verlangen naar iemand met wie hij zou kunnen ontsnappen aan de wurgende greep van de Engelse samenleving was nog even groot als in 1902, toen hij ‘The Story of a Panic’ schreef. Er valt veel af te dingen op Forsters postume roman, en niemand kan beweren dat het een meesterwerk is. Maar misschien zijn het juist de ontroerende onbeholpenheid van sommige passages, het onverbeterlijke optimisme van de auteur en de roekeloze wijze waarop hij de geloofwaardigheid van zijn personages opoffert aan zijn romantisch vriendschapsideaal, die Maurice zijn kracht geven.

■