Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Na honderd jaar was Spitsbergen de walvisjacht weer te boven
De walvisvaart in de Gouden Eeuw

Walvisvaart in de Gouden Eeuw Opgravingen op Spitsbergen onder redactie van Louwrens Hacquebord en Wim Vroom Uitgever: De Bataafsche Leeuw, 200 p., f 42,50 Deze catalogus is de begeleiding van de gelijknamige tentoonstelling in het Rijksmuseum in Amsterdam die nog te zien is tot 9 oktober.

H.H. ter Balkt

Op zondag 27 oktober 1946 voer de walvisvaarder Willem Barendsz uit, aan boord onder meer Nederlanders, inwoners van de Fär Öer, Noren, Engelsen en Zweden, en 10. 000 kilo suiker, 60. 000 kilo aardappelen, 40. 000 kilo vlees, 22. 000 kilo groenten en 30. 000 kilo meel. Acht jagers vergezellen het fabrieksmoederschip.

‘8.15 uur: De sleepboten President Roosevelt, Anna Cornelia Goedkoop en Pieter Goedkoop liggen langszij;

8.37 uur: Attentie, attentie, alle bezoekers die geen vergunning hebben om mee te varen naar IJmuiden moeten het schip verlaten;

Muziek van de Amsterdamse politiemannen;

8.35 uur: Alles los, achter!

8.54 uur: Het Wilhelmus wordt gespeeld;

8.56 uur: Beweging in het schip;

8.59 uur: Kapitein en bemanning danken u voor de belangstelling. Zij roepen u een hartelijk weerzien toe;

10 uur: Terwijl het schip onder stoom is wordt in alle kerken voor de expeditie gebeden!

Op 7 april 1947 waren er 770 walvissen gevangen (Gewone vinvissen, Blauwe Vinvissen en Potvissen), ‘achter elkaar gelegd was dat een lengte van 20. 783 meter’. ‘En zij hadden er meer willen vangen en meer kunnen vangen’.

Heel veel meer werden er daadwerkelijk gevangen nabij Spitsbergen, in de zeventiende of Gouden Eeuw, en, ook later nog - of, op Spitsbergen toegespitst: ‘bij de legendarische Nederlandse walvisnederzetting Smeerenburg, die was gelegen op Amsterdameiland in de noordwesthoek van de Spitsbergenarchipel.’ Het betrof toen uitsluitend Groenlandse walvissen - nu bijna uit de zeeën verdwenen; en in die eeuwen, de zeventiende en de achttiende, was de walvisvaart vrijwel volledig in handen van de Engelsen en de Hollanders.

Ooit was - in Europa - de walvisvaart met de Basken begonnen, in hun gevreesde Golf van Biskaje; ze gaven de harpoeneerkunst eerst aan de Fransen, Spanjaarden, Portugezen en Engelsen, en later aan de Hollanders door. ‘In de 17de en 18de eeuw werd vrijwel geheel West-Europa door de Hollanders van traan en balein voorzien. De traan deed dienst voor verlichting en als smeermiddel, de baleinen werden voor allerlei, o.a. technische doeleinden gebruikt’. (Grote Winkler Prins)

Het is een mooi boek dat gemaakt is bij de tentoonstelling Walvisvaart in de Gouden Eeuw in het Amsterdamse Rijksmuseum; en het is een kleine maar uiterst fraaie tentoonstelling.

Je ziet er de nabootsing van een traanoven zoals afgebeeld op het schilderij van Cornelis de Man (circa 1639); je loopt langs de houten voorgevels van Spitsbergse huizen en hun smalle stoep van baksteen. Hoor de nagebootste poolwind suizen langs de op dia-beelden langzaam opgloeiende en weer uitdovende landschappen van Spitsbergen, het eiland op 79^o49. N.B., voor het eerst waargenomen op 19 juni 1596 door de expeditie van Jan Cornelisz. Rijp en Jacob van Heemskerck, met aan boord de navigator Willem Barentsz. (Plancius de kaartentekenaar had hen erop uitgestuurd.) En kijk hoe in de video-ruimte de sneeuw zachtjes neerdwarrelt op het skelet-met-muts in een geopend graf. Vermoedelijk blootgelegd door expedities in de zomer lvan 1979, 1980 en 1981; en voor een deel eerder tentoongesteld in ‘Smeerenburg: Holland op z'n koudst’, een expositie uit 1983, georganiseerd door het Arctisch Centrum in het Noordelijk Scheepvaart Museum in Groningen.

Schematische voorstelling van de balein- en tandwalvissen. Om een idee te geven van de grootte zijn ook een paard en een olifant afgeheeld.

Langzame zwemmer

't Was de groeiende behoefte aan oliën die de walvisvangst deed ontstaan. Doordat de bevolking snel toenam, evenals de woning- en scheepsbouw, steeg de vraag naar kaarsen, lampolie, zeep en smeermiddelen. Drie en een halve eeuw later zou er over die eerste walvisvaarders geschreven worden: (in Walvis aan stuurboord) ‘Zij hebben de grondslag gelegd voor een nieuw en oud bedrijf, dat de welvaart van het land verhoogt en de bevolking vrijwaart voor vetgebrek’.

Begin 1614 werd de Noordsche Compagnie opgericht, die octrooi ontving voor de walvis- en robbenjacht op de kusten van Nova Zembla en Straat Davis; daar werd in groten getale de Groenlandse walvis aangetroffen, een langzame zwemmer, 15 à 20 meter lang en - 50 à 100 ton zwaar; een gemakkelijke prooi. De Noordsche Compagnie was een samenwerkingsverband van kamers (onafhankelijke ondernemingen uit een aantal Nederlandse havens: Enkhuizen, Hoorn, Amsterdam, Rotterdam en Delft, Vlissingen, Veere en andere.)

Al vóór 1642 verbrokkelde de Compagnie; de winsten bleken niet zo hoog te zijn als werd verwacht. Er was gedurende een korte periode een opleving, doordat de traanprijzen stegen, maar na 1641 haakten de kamers één voor één af. Na plm. 1660 kregen de walvisvaartschepen een andere naam, ze werden Groenlandvaarders genoemd. Ze visten dan voornamelijk in westelijker wateren. De bemanningen van deze schepen waren vooral afkomstig uit Holland, Friesland, van de Waddeneilanden en uit Noord-Duitsland.

Op twee plaatsen ontstonden nederzettingen voor de verwerking van de Groenlandse walvissen, op het Amsterdameiland bij Spitsbergen en het eiland Jan Mayen, zo genoemd naar zijn ontdekker. Smeerenburg heeft drie bewoningsperioden gekend, maar al spoedig, na de ontdekking van Jan Mayen in 1614 (schrijft Louwrens Hacquebord), werd het zwaartepunt van de Nederlandse walvisvangst naar dit eiland verplaatst.

De nederzetting Smeerenburg werd van 1614 tot 1660 min of meer regelmatig gebruikt; ook Deense walvisvaarders hadden op dit landstation een traankokerij. Acht traanovens hebben er op Amsterdameiland gestaan, maar het kunnen er ook zeven geweest zijn. In de traankokerijen werd het walvisspek gekookt. Op Spitsbergen verwerkte traan was hoogwaardiger, er werd een hogere prijs voor betaald dan de traan van ‘oud spek’ dat in Hollandse traankokerijen was verwerkt.

Er zijn op Spitsbergen resten van tenten gevonden, met vloermatten van wilgetenen en balein; van houten zowel als stenen huizen, maar de laatsten waren in de minderheid. Het gebouw dat de codenaam ‘1’ draagt was ‘een houten huis van 12 meter lang en bijna 6 meter breed. Het was in verschillende kamers ingedeeld. In het achterhuis werd een keuken gevonden met daarin de fundamenten van een bakkersoven.’ Bij huis ‘2’ werd een smidse aangetroffen en, onder ijzerfragmenten, een in stukken uiteengevallen aambeeld.

Een 18de-eeuwse gravure waarop te zien is hoe een walvis met zijn staart een bootje met belagers een zwieper geeft.

Turf, (Schotse) steenkool, drijfhout, walvisbotten (walvisbotten zijn merkwaardig poreus, en van vet doordrenkt) en stukken uitgekookt spek dienden als stookmiddelen voor de traanovens. Ze waren vernuftig gebouwd en aangepast aan het gure klimaat. ‘Het vuur brandde niet onder maar voor de ketel, zodat het spek niet kon aanbranden. De rook trok door het (bakstenen) stookkanaal om de ingemetselde ketel heen naar de schoorstenen, die boven het stookgat hoog in de ovenmantel was gemaakt’.

Rechts: detail van de poolkaart van Willem Barentsz. De stippeltjes geven de route aan die hij volgde op zijn laatste reis in 1596.

Tussen 1630 en 1660 heeft ergens op Smeerenburg een dubbel huis gestaan dat 8 bij 5 meter mat. Er moet bij de vuurplaats een betegelde schouw zijn geweest, met een fundering van walsvisribben en -wervels; op de Delfts blauwe tegels stonden zeehonden afgebeeld.

Rendierhutspot

Dertigduizend mensen, zoals ‘Arctic Animal Ecology’ uit 1980 (!) nog meldt, hebben er op Spitsbergen zeker nooit geleefd. Bij maximale bezetting, wanneer de traankokerijen alle zeven in bedrijf waren, iets wat nooit gebeurde, waren er niet meer dan 168 tot 210 man.

Tot twee keer toe werden er overwinteringspogingen ondernomen, één in 1633-1634 door twee ploegen van elk zeven man, op Jan Mayen en op Spitsbergen (die goed afliep) en één rampzalige, een winter later. Rendiervlees en salaet (of lepelblad) bestreden de scheurbuik. IJsbeervlees werd niet gegeten vanwege het bijgeloof dat je er grijs haar van kreeg. IJsberen werden wel geschoten. Lekkernijen luisterden het kerstfeest op. ‘Het Kerstmenu bestond uit gekookte ham en rendierhutspot. Hete wijn, een extra rantsoen tabak en een schone pijp dienden om het feestgevoel nog wat te vergroten. Ook Nieuwjaarsdag en Pasen gingen niet onopgemerkt voorbij’.

De tweede groep overwinteraars bestond uit zeven man, onder leiding van Andries Jansz van Middelburg. Het was later in het jaar toen hun overwintering begon. Het lepelblad was al

Vervolg op pagina 12