Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

Strijd om het verzet in Limburg
Pater Louis Bleijs, de Zwitserse Weg, het linkse en het katholieke verzet

De aal van oranje Een biografie van pater Bleijs door Jan van Lieshout Uitgever: Van Spijk, Venlo, 671 p., f 49,50

Paul Koedijk

De journalist Jan van Lieshout wijdt zich al meer dan tien jaar aan een rehabilitatie van het Limburgse verzet. In 1977 begon hij onder de titel ‘Uit het Zuiden geen nieuws’ een artikelenserie waarin hij aantoonde dat er tijdens de oorlog heel wat meer gebeurd is in de vaak onderschatte provincie dan uit het werk van Loe de Jong blijkt. Met zijn biografie van pater Louis Bleijs, De aal van Oranje, heeft Van Lieshout de kroon willen zetten op zijn strijd tegen de onderschatting en onderwaardering van het verzetswerk in Limburg. Bleijs was een van de leidende figuren in de ondergrondse strijd tegen de Duitsers. Hij hield zich bezig met hulp aan onderduikers en piloten, zorgde voor wapens en deed mee aan de verspreiding van illegale bladen. Namens de Landelijke Organisatie voor onderduikers (LO) reisde hij in 1944 via Zwitserland naar Londen om daar het werk van deze groep en van het katholieke verzet onder de aandacht te brengen. Afgaande op de uitzendingen van Radio Oranje leek daarover in Engeland niets bekend te zijn. Eenmaal in de Britse hoofdstad werd Bleijs, die al snel het vertrouwen van zowel Wilhelmina als Bernhard wist te winnen, een van de motoren achter de kritiek op de Zwitserse Weg, de belangrijke koeriersdienst die informatie vanuit en naar bezet gebied overbracht. Daarbij moest vooral W.A. Visser 't Hooft, secretaris-generaal van de Wereldraad van Kerken in oprichting en vertegenwoordiger van de verbindingslijn in Genève, het ontgelden. De doortastende pater, die tot aalmoezenier in de staf van prins Bernhard werd benoemd, beschuldigde de Nederlandse dominee van manipulatie met berichtgeving, eenzijdige voorlichting en zelfs het ‘supprimeren’ van - vooral katholieke - informatie vanuit bezet gebied. Dat zou vooral ten gunste van het ‘linkse’ verzet zijn gebeurd. Het voornemen om op een geschikt moment de bewijzen daarvoor te overleggen heeft Bleijs nooit kunnen uitvoeren. Op 17 augustus 1945 verongelukte hij met zijn jeep bij Gorcum. De avond tevoren had hij op een vergadering nog de eenheid van het verzet beklemtoond en gewaarschuwd tegen het linkse gevaar.

Het valt eenvoudig te begrijpen waarom Jan van Lieshout met een biografie van pater Bleijs de kroon op zijn werk heeft willen zetten. De pater, van wie ‘een portret als van verdienstelijke sociaal-democraten’ er bij de sociaal-democraat Loe de Jong - de hint is duidelijk - blijkbaar niet afkon, is voor de auteur bij uitstek het symbool van de miskenning van het katholieke, Limburgse verzet. En had niet juist Bleijs al tijdens de oorlog diezelfde miskenning in Londen aan de kaak gesteld? Op zich had dit uitgangspunt tot een interessante studie kunnen leiden, maar daarvoor heeft Van Lieshout zich te kritiekloos met zijn hoofdpersoon geïdentificeerd. Ondanks een overdaad aan - soms volstrekt irrelevante - details, blijft Bleijs een eendimensionale en daardoor ongeloofwaardige figuur. Maar het gebrek aan afstand is vooral pijnlijk in de discussie over het functioneren van de Zwitserse Weg, die de auteur als het ‘pièce de resistance’ van de biografie beschouwt.

Ruim twee jaar, van de zomer van 1942 tot eind 1944, werd er via de Zwitserse Weg een enorme stroom informatie uitgewisseld die was vervat in duizenden gemicrofilmde documenten. Vanuit Nederland werden inlichtingen verstrekt over de sociale, politieke, culturele en geestelijke toestand onder de bezetting. Later kwamen daar ook militaire gegevens bij die uit spionage verkregen waren. Het omvangrijke materiaal passeerde eerst een redactie - met de ongelukkig gekozen naam Politieke Commissie - die werd beheerd door de top van het illegale blad Vrij Nederland. In Zwitserland vond dan opnieuw een beoordeling en selectie plaats door Visser 't Hooft en zijn staf. Door het groeiende politieke karakter van het verzet, dat vooral tot uitdrukking kwam in de discussies over de toekomst van het naoorlogse Nederland, kreeg de verbinding met Londen een controversieel karakter. Door verzetsorganisaties van meer ‘rechtse’ signatuur werden al snel beschuldigingen geuit dat de Politieke Commissie, waarin Vrij Nederland-hoofdredacteur H.M. van Randwijk een belangrijke rol speelde, zijn positie misbruikte om de regering in Londen een eenzijdig beeld te verschaffen van de politieke denkbeelden die bij het verzet en de Nederlandse bevolking leefden. Om daarvoor bewijzen te vinden werd er door de Ordedienst (OD) zelfs spionage gepleegd op de Zwitserse Weg.

Pater Louis Bleijs

Geweldige ruzie

De ontdekking daarvan leidde begin 1944 tot een geweldige ruzie die slechts door tussenkomst van Willem Drees voor de duur van de oorlog bezworen kon worden. Als een van de meest omstreden episodes uit het verzet kreeg de kwestie veel aandacht van de Parlementaire Enquêtecommissie en, later, van Loe de Jong. De historicus plaatste enkele kritische kanttekeningen bij het optreden van de Politieke Commissie en van Visser 't Hooft - in hun commentaren bij de zendingen klonk nogal eens politieke voorkeur door - maar hij vond geen bewijzen voor de beschuldiging dat er regelrechte censuur had plaatsgevonden. Die middenpositie kwam De Jong op kritiek te staan van beide voormalige partijen. Juist omdat de emoties nog steeds zo diep zitten, verdient de kwestie te worden opgelost door diepgaander research dan ook aan De Jong mogelijk was. Die kans heeft de biograaf van pater Bleijs laten liggen.

De schrijver denkt uitsluitend in termen van goed en kwaad, rooms en rood. Het zijn ‘de sociaal-democraten’ of ‘de socialisten’ wie alle blaam treft. Alleen al uit het gebruik van dergelijke etiketten voor een zeer heterogene groep mensen blijkt dat de auteur niet werkelijk de moeite heeft genomen om zich echt in de kwestie rond de Zwitserse Weg te verdiepen. In de details gaat het dan ook fout. Zo valt te lezen dat de spionage die door de OD werd gepleegd in Genève aan het licht kwam terwijl dat in Amsterdam gebeurde. Maar Van Lieshout begaat ook ernstiger vergissingen. Om te ‘bewijzen’ dat er door de Politieke Commissie werd gecensureerd, maakt hij melding van de brief die de Amsterdamse dominee J. Koopmans eind 1943 aan Visser 't Hooft stuurde, waarin onder meer geklaagd werd over ‘streberische motieven’ en ‘censuur’. Nu is een beschuldiging - die de ietwat naïeve Koopmans overigens was ingefluisterd - nog altijd iets anders dan een bewijs, maar het voorbeeld is ook om een andere reden slecht gekozen. Goede bestudering van de stukken had Van Lieshout kunnen leren dat Koopmans kort na het verzenden van de klachtenbrief zijn woorden terugnam in een gesprek met de vertegenwoordigers van de Weg in Amsterdam.

Andere zogenaamde bewijzen die de auteur aanvoert bestaan voor een groot deel uit verklaringen die tegenover de Parlementaire Enquêtecommissie zijn afgelegd. Bij het gebruik van dergelijke getuigenissen past evenwel grote voorzichtigheid. Veel betrokkenen hebben later toegegeven dat ze indertijd zich niet bewust waren van historisch belang van de verhoren en of onvoldoende voorbereid, of niet serieus genoeg waren. Merkwaardig genoeg zijn ook enkele belangrijke getuigen niet gehoord door de commissie, onder wie twee naaste medewerkers van Visser 't Hooft, Jan van Borssum Buisman en Joop Bartels. Allebei zijn ze nog in leven, maar hoewel Van Lieshout ruim tweehonderd (!) mensen sprak, heeft hij met hen geen contact gehad. Dat is des te pijnlijker omdat met name Bartels als een van de grote boosdoeners wordt aangemerkt. Deze toenmalige student medicijnen, die een aantal malen tussen Genève en Amsterdam koerierde en belangrijke missies in bezet gebied vervulde, was de rechterhand van Visser 't Hooft en direct betrokken bij de ontvangst en verwerking van de zendingen microfilms. Rond zijn optreden, dat niet altijd even tactisch was, hangen inderdaad nog wel enkele vraagtekens. De biograaf van Bleijs signaleert ze terecht, maar zijn gevolgtrekkingen zijn hoogst twijfelachtig.

Waarheidsgehalte

Als bewijs voor zijn stelling dat Bartels niet deugde en verantwoordelijk was voor het achterhouden van gegevens die afkomstig waren uit katholieke kring, beroept de auteur zich onder meer op een verklaring die hij veertig jaar na dato optekende uit de mond van een hoogbejaarde - en inmiddels overleden - getuige. Zoals Van Lieshout zelf schrijft (en deze rhetorische kunstgreep past hij vaker toe) was het gesprek met haar ‘indringend’. Bij de lezer moet dat blijkbaar de suggestie van een hoger waarheidsgehalte wekken. ‘Tante Betty’ van Niftrik werkte in Zwitserland voor de Weg en had ook met Bartels te maken. Volgens haar was de student fel antikatholiek. Op deze uitspraak uit 1983 bouwt Van Lieshout vervolgens zijn aanklacht tegen Bartels, die blijkbaar een duidelijk motief had om katholieke informatie achter te houden. Opnieuw, een motief is nog altijd iets anders dan een bewijs. Maar klopt de vooronderstelling? Jan van Borssum Buisman, geconfronteerd met de beweringen van de Bleijs-biograaf, reageert verbaasd en boos over het beeld dat van zijn voormalige naaste collega Bartels wordt opgeroepen. Zoals reeds gezegd is hij nooit door de Limburgse journalist benaderd. Van Lieshout had echter ook in het door hem geraadpleegde archief van de Zwitserse Weg materiaal kunnen vinden dat het beeld van de vermeende antipapist Bartels ondergraaft. In een dagboek dat de koerier bij-

Louis Bleijs in zijn vermomming als ‘Hendrik Reinsma’

Louis Bleijs in zijn vermomming als pater Bernard Jan P. van den Eerenbeemdt

Vervolg op pagina 12