Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 8]

Een fictieve biecht van keizer Friedrich II
Horst Sterns ‘Man uit Apulië’

Man uit Apulië De persoonlijke papieren van Friedrich II, Italiaanse telg uit het geslacht Hohenstaufen door Horst Stern Vertaling Gerda Pancras Uitgever: Agathon, 347 p., f 39,90

Ger Witteveen

Horst Stem, wetenschapsjournalist en vriend van plant en dier, schrijft over en spreekt door de mond van een man, over wie de historici het in ieder geval op een punt eens zijn: hij was de belangrijkste machthebber van de middeleeuwen: Friedrich II van Hohenstaufen.

Geboren op tweede kerstdag in 1194 in Jesi (nabij Ancona), gestorven op 18 december 1250, een enkele dag dus voor de voltooiing van zijn 56ste levensjaar.

Zijn tijdgenoot, de Engelse chronist Mattheus van Parijs noemde hem de stupor mundi et immutator mirabilis (de verbijstering van de wereld en de wonderbaarlijke veranderaar), en deze verbazing over hem bestaat tot op de huidige dag. Veranderen is niet het goede woord, Friedrich II zorgde voor een metamorfose, want met hem loopt het tijdperk van het middeleeuwse keizer- en koningschap der Duitse dynastieën ten einde en breekt een nieuwe tijd aan, waarin de plaats van de transcendentale gebondenheid wordt overgenomen door de wet van de immanentie: een tijd die haar interesse, haar liefde, haar geluk en ongeluk in de dingen zelf vindt. Vijftien jaar na de dood van Friedrich werd Dante geboren, de eerste poëtische stem van een nieuw tijdperk.

Een pretentieus boek, zonder twijfel, waarmee Stem zich een plaats probeert te veroveren in het rijtje van de zeer Groten in dit genre. I Claudius - Robert von Ranke-Graves schreef de fictieve memoires van een Romeinse keizer; Marguerite Yourcenar die van een andere, namelijk Hadrianus. De stem van Caesar vernamen we via Thornton Wilder. En dan nu Horst Stem als Friedrich II, als de puer, als de Homo Apuliae.

Sterns identificatie met deze Imperator is niet zo verwonderlijk. Hoewel door de tijd ver uit elkaar gegooid schrijven ze beide sterk expressionistisch, eruptief, en slingeren ze als het ware de zinnen in het gezicht van hun lezers. Belangrijker nog is hun beider thema. Voor alles is dat de observatie en analyse van het rijk der dieren (en dus ook van de mensen).

Hoe overtuig je een moderne lezer van het historisch belang van Friedrich II? Twintig jaar geleden noteerde de historicus Heinisch achthonderd titels over deze keizer, waarvan het werk van Ernst Kantorowicz waarschijnlijk het bekendste zal zijn. Ondertussen zal de lijst langer zijn. Hij is onderwerp van studie van zowel de strenge geschiedwetenschap als ook de meer populariserende, romantische verteltraditie. Voornaamste oorzaak hiervan is de overstelpende hoeveelheid brieven, besluiten, wetten en decreten die van Friedrichs kanselarij uitgingen. Een andere reden vormen de geschriften van zijn tijdgenoten, soms bewonderend, soms geirriteerd of hatelijk van toon. En Stem heeft ze allemaal gelezen, dat is op elke bladzij te merken.

Meedogenloos

Wat nu komen we aan de weet van de man uit Apulië? Friedrich is vijftig jaar als hij zijn privé-papieren op orde brengt. Ouderdom is het thema; zijn in verval zijnde lichaam, dat hem geen rust laat, beschrijft hij op een bijna masochistische toon. Daarnaast spreekt nog de filosoof en vrijdenker, de politicus en bouwheer (van kastelen, geen kerken), de wetgever, de vader van zijn zoon Hendrik VII, de echtgenoot en minnaar. Hij observeert en beschrijft vanuit de optiek van een bioloog, zo lijkt het.

Deze papieren noemt hij een ‘schriftelijke biecht’ en inderdaad, de toon is meedogenloos zoals alleen een biecht in totale afgescheidenheid kan zijn. Overheersend is het vanitas-motief. Alles is ijdel en de mensen kennen betekent de mensen verachten. Friedrich vertrouwt liever de ‘on-menselijke’ natuur.

Gravure van Friedrich II, Bibliothèque nationale

Geen illusies dus. Maar ook de lezer heeft die niet. Want Man uit Apulië biedt geen dramatisch leven, geen gevechten en schermutselingen op het grote of kleine wereldtoneel, noch balladen, novellen of pantomimes. Er is nauwelijks sprake van enige handeling, Stem levert ons een beeld van de koning als speculatief denker, de theoreticus die abstraheert; niet dat van een handelende persoon, maar van een die nadenkt over zijn eigen en andermans gedrag. Friedrich is ons weliswaar niet zo overgeleverd maar als Stem zijn partner laat speculeren blijft dat altijd binnen de grenzen van wat mogelijk zou zijn geweest. En daarbinnen wemelt het van de citaten van de Grote Mannen uit de antieke en vroeg-middeleeuwse geschiedenis: Plato, Hippocrates, Theophrastus, Plinius, Plotinus, Averroes en Avicenna, Augustinus en steeds weer: Aristoteles. Als tijdgenoot van Friedrich II treedt herhaaldelijk zijn even oude dominicaanse collega Albertus op die door zijn natuurfilosofische studies de bijnaam de Grote verkreeg, Albertus Magnus dus, voor wie de keizer veel tijd over heeft. Er treedt nog een andere tijdgenoot op: Franciscus van Assisi, in wiens mond de vurige tong van Karl Marx al brandt.

Met deze namen treden machtige mannen op de voorgrond door middel van wie Stem een nieuwe historische tijd laat aan breken, dwars tegen de macht van de clericale staat in. Er is sprake van de intellectuele energie van de empirie die de wereld en het leven niet meer ziet als een gelijkenis maar als grijpbare materie. Daar is de politieke energie van de massabewegingen die eens zullen uitmonden in democratische regeringsvormen.

Niet voor niets heeft Jakob Burckhardt deze Friedrich II de ‘eerste moderne mens op de troon’ genoemd, al moest hij verder niets van de rex tyrannicus hebben. En de historicus Michael Freund noemt hem zelfs een ‘Hitler avant la lettre’ en ‘een totalitair heerser’, ‘het opperhoofd van een politiestaat’, voor wie er maar een macht bestond, die van de staat. Maar zoals zo vele van de totalitaire heersers van de Nieuwe Tijd was ook Friedrich II een mecenas van de wetenschap en de kunst.

En zo piekert Horst Sterns Friedrich II van Hohenstaufen zich door zijn laatste jaren heen, denkt terug, denkt vooruit, denkt aan zijn kinderen en zijn kindskinderen. En zie: hij schudt het hoofd. Zijn laatste dagen brengt hij door met zijn grootste passie: de jachtvogels, en zijn tractaat, tot vandaag de dag een standaardwerk in de ornithologie: De arte venandi cum avibus (lett.: over kunst van de jacht met vogels).

Lichaamssappen

Hoe boeiend deze passages ook zijn, ze halen het niet bij wat ik maar gemakshalve noem de levenssappen van de mens. Er is geen enkele lichamelijke handeling of Friedrich noemt hem wel, in pakkende bewoordingen. Pis en poep, kut en kont, tong en tepel. Wanneer het gaat om de ‘ontlediging’ van het lichaam, zoals bij de coitus, is het net of je de vroege Jan Wolkers leest.

Friedrich noemt dat ‘de mannelijke wellust van de taalkundige scheppingsdrang van lichamelijke extasen’. Ik kan me daar niet zoveel bij voorstellen, feit is echter wel dat de koning zich er ruimschoots aan overgeeft. Hij heeft een bijzondere, om niet te zeggen, obsessionele verhouding tot de lichaamssappen. Wat er uit aders, klieren, darmen en genitaliën niet allemaal door deze vuistdikke pil stroomt, grenst aan het ongelooflijke: urine en bloed en zweet en speeksel en tranen en sperma. Het zweet breekt je uit en het brengt je bloed aan de kook.

De keizer was een universeel mens en dus ook een dichter. De Italiaanse literatuur laat haar geschiedenis der letteren met hem beginnen, als de eerste lyricus van de zogenaamde ‘Volgata’. Die kans laat ook Stem zich niet ontgaan en hij vergunt ons een paar schattige inkijkjes in de keuken van de Duitse minnezang. Maar nog opwindender voor de kenner is de literaire vete die hij zijn Friedrich met Walther von der Vogelweide laat uitvechten. Daarvoor spitst elke germanist zijn oor - en stelt vast, zeer onder de indruk, dat de natuurwetenschapper de poëet geducht de les leert. Des keizers kritiek richt zich vooral op het onjuiste woordgebruik van Walther in zijn beroemdste lied ‘Unter der Linden’, een salonromance Over een meisje en haar amant. En na een inderdaad duister citaat uit de germanistische vakliteratuur commenteert de keizer: ‘Geestelijk braaksel!’

Is dit een boek van of over Friedrich II van Hohenstaufen? Of een boek van Horst Stem over Horst Stern? Nee, dat zou te aanmatigend zijn. Het is een verhandeling, een meditatie over ouderdom, liever gezegd, ouder worden; en over de liefde, beter gezegd, over de vrouwen. Een belangwekkend boek ook, waarmee Stem zijn illustere voorgangers naar de kroon steekt.

■