Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

De zon uitgeroepen tot wereldproletariër
Platonovs ‘Tsjevengoer’, een roman over de dromerijen van het communisme

Tsjevengoer Roman van een stad door Andrej Platonov Vertaling Lourens Reedijk Uitgever: Meulenhoff, 415 p., f 44,50 (gebonden f 69,50)

Willem G. Weststeijn

De Russische literatuur blijft, zowel voor de Russen zelf als voor ons, westerlingen, een onuitputtelijke bron van verrassingen. Een van die verrassingen is de eindjaren twintig geschreven magistrale roman Tsjevengoer van Andrej Platonov (klemtoon op de tweede lettergreep). Bijna gelijktijdig met de Nederlandse vertaling verscheen het boek dit jaar voor het eerst in de Sovjetunie. Eerder al was een, niet geheel complete, editie in Parijs verschenen (1972) en vertalingen in onder meer Frans, Duits en Engels.

De herontdekking en herwaardering van Andrej Platonov (1899-1951) als een van Ruslands grootste twintigste-eeuwse auteurs is al geruime tijd aan de gang. Platonov vocht tijdens de burgeroorlog in het Rode Leger en studeerde vervolgens in de plaats Voronezj, vijfhonderd kilometer ten zuiden van Moskou, voor elektrotechnisch ingenieur. In deze jaren publiceerde hij vele verhalen en gedichten in plaatselijke bladen; in 1927 ging hij naar Moskou waar hij full-time schrijver werd. Net zoals bijna alle schrijvers en intellectuelen kreeg Platonov het in de jaren dertig zwaar te verduren. Het meeste werk dat hij schreef - en hij was juist toen op het toppunt van zijn creativiteit - mocht niet worden gepubliceerd en hij stond geregeld bloot aan scherpe kritiek. Als oorlogscorrespondent tijdens de Tweede Wereldoorlog had Platonov wat meer mogelijkheden, maar na de oorlog, in de beruchte tijd van Stalins cultuurpaus Zjdanov, werd hij nagenoeg geheel uit de literatuur geweerd. Hij stierf in behoeftige omstandigheden - hij had een armzalig portiersbaantje toegeschoven gekregen - aan tbc, waarmee hij door zijn eigen zoon was besmet nadat deze, op sterven na dood, uit de Goelag was teruggekeerd.

De Platonov-revival startte in het begin van de jaren zestig, de betrekkelijk liberale periode van Chroesjtsjov, toen ook een boek als Solzjenitsyns Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj kon worden gepubliceerd. Naast herdrukken van eerder werk werden er ook een paar verhalen uitgegeven die in de jaren dertig niet hadden gemogen, zoals het schitterende Dzjan (Nederlandse vertaling Pegasus, 1987). Sindsdien is er geen jaar voorbijgegaan of er verschenen wel een paar Platonov-uitgaven. Maar al die uitgaven herhaalden elkaar, er stonden steeds dezelfde verhalen in en een groot deel van Platonovs werk, van zijn vroege verspreide verhalen tot zijn toneelstukken en zijn twee romans, De bouwput en Tsjevengoer, bleef voor de Russische lezers een gesloten boek. Nu, in de tweede liberale periode, de tijd van Gorbatsjovs glasnost en perestrojka, is daar in snel tempo verandering in gekomen. Hoewel een wetenschappelijke editie van het verzameld werk nog wel enige tijd op zich zal laten wachten, zijn Platonovs belangrijkste verhalen en romans, met als absoluut hoogtepunt Tsjevengoer toch eindelijk aan de Sovjetlezers ter beschikking gesteld.

Bizar als het is dat een van de prachtigste werken vat) een literatuur zestig jaar lang op publikatie heeft moeten wachten (Pasternaks Dokter Zjivago is dit jaar ook eindelijk in de Sovjetunie verschenen en heeft er daarmee ‘slechts’ dertig jaar over gedaan), het gehannes met de tekstuitgave van Tsjevengoer is niet minder bizar. Op het eerste stuk van het boek, getiteld ‘Een meester in wording’, had de censuur niet veel aan te merken en dit mocht dan ook al veel eerder verschijnen, was zelfs een min of meer vast bestanddeel van een Platonov-uitgave in de Sovjetunie geworden. De Russische uitgave van de roman die in Parijs verscheen liet dit gedeelte weg en begon, heel raadselachtig, met een reeks puntjes en de slotwoorden van een zin. Nu kunnen bij Platonov de vreemdste dingen, dus iedereen accepteerde dit, maar later bleek dat er gewoon een stukje manuscript tussen het eerste en tweede deel was weggevallen en er geen sprake was van een onvolledige zin. Ook had de Parijse editie sommige stukken door elkaar gegooid en een, tamelijk belangrijke, passage van een zestal pagina's helemaal niet opgenomen.

Andrej Platonov

Deze geschiedenis van de tekst van Tsjevengoer heeft ook zijn sporen nagelaten in de Nederlandse uitgave(n) van de roman. Vorig jaar verscheen bij Querido het eerste deel, Een meester in wording, in de vertaling van Kees Verheul. Nu verschijnt bij Meulenhoff de complete editie van de roman, inclusief Een meester in wording en de overgang naar het volgende deel, maar niet met de zes ontbrekende bladzijden. Deze zijn nu, na het verschijnen van de door de weduwe van Platonov geautoriseerde definitieve editie van de roman, ijlings uit het Russisch vertaald en worden de kopers van het boek als los katern bijgeleverd. Een volgende druk zal ook de Nederlandse uitgave ‘definitief’ kunnen maken.

Een lange inleiding, maar wat is Tsjevengoer nu voor een boek? Ik heb al de woorden ‘magistraal’ en ‘prachtig’ laten vallen en dat is beslist geen loze aanprijzing. Zonder voorbehoud kan Tsjevengoer gerekend worden tot de hoogtepunten van de Russische literatuur van de twintigste eeuw. Deze melancholieke satire (een betere kwalificatie kan ik niet bedenken) op de invoering van het communisme in de Sovjetunie geeft zo'n indringend beeld van het menselijk verlangen en het menselijk tekort en is in zo'n unieke stijl geschreven dat je bij het lezen voortdurend je adem inhoudt. Zinderende esthetische spanning.

Socialistische levenselementen

De hoofdpersoon van de roman is Sasja Dvanov, een weeskind dat zijn moeder nooit bewust heeft gekend en op jeugdige leeftijd zijn vader begraaft. Hij wordt grootgebracht in een boerengezin, maar als er hongersnood komt, wordt hij het huis uitgestuurd om via bedelen verder zelf in zijn levensonderhoud te voorzien. Hij was ‘zo zachtmoedig dat hij dacht dat alles in het leven op waarheid berustte. Toen men hem niets wilde geven, geloofde hij dat er geen mensen bestonden die rijker waren dan hij’. Sasja wordt van de dood gered doordat een vroegere dorpsgenoot, Zachar Pavlovitsj, inmiddels fabrieksarbeider in de stad geworden, zich over hem ontfermt en hem als pleegzoon aanneemt. Dvanov wordt leerlingbankwerker, studeert in zijn vrije tijd en denkt hunkerend, maar onbestemd na over het leven. ‘Hij kon nog zoveel lezen en denken, bij hem van binnen bleef er altijd een soort van lege plek - zo'n leegte waar een onbeschreven en onvertelde wereld als een angstaanjagende wind doorheentrekt.’ Ten gevolge van de burgeroorlog wordt Dvanovs studie afgebroken; hij wordt door de partij naar het front gestuurd, maakt een treinongeluk mee en wordt, na zijn terugkeer thuis, de provincie ingestuurd om ‘socialistische levenselementen’ op te sporen, met andere woorden, communisme te zoeken en bij te dragen aan het instellen ervan.

Onderweg wordt Dvanov bijna vermoord door een troep anarchisten, maar op het laatste moment wordt hij uit hun handen gered door de bolsjewistische commandant Stepan Kopjonkin, die zijn vriend voor het leven zal worden. Kopjonkin is uit een heel ander hout gesneden dan de schuchtere, dromerige Dvanov. De revolutie heeft hem ervan overtuigd dat er geen enkele vijand is die niet overwonnen kan worden en op zijn enorme paard Proletarenkracht is hij bereid overal, desnoods in zijn eentje, op los te stormen. De drijvende kracht achter zijn revolutionair elan zijn zijn gevoelens voor zijn ‘vermoorde bruid’ Rosa Luxemburg, die ergens in Duitsland begraven ligt. ‘“Mijn liefde vlamt nu op in mijn sabel en in mijn geweer en niet in mijn arme hart!” verkondigde Kopjonkin en hij ontblootte zijn zwaard. “De vijanden van berooiden en vrouwen zal ik als onkruid neermaaien!”’ Innerlijke twijfel kent hij niet: ‘Rosa Luxemburg had alles al voor iedereen uitgedacht - het enige dat nu te doen stond, was met de wapens in de hand de zichtbare en onzichtbare vijand te verdelgen.’ Kopjonkin en Dvanov besluiten samen verder te trekken door de provincie om het communisme te helpen en alle tegenstand ertegen uit de weg te ruimen. Wat het communisme precies is, daar hebben ze geen flauw idee van. Voor Kopjonkin is het voldoende als je alle vijanden over de kling jaagt, dan komt het communisme vanzelf. Dvanov denkt in de richting van het graven van waterputten in dorre gebieden, waar dan nieuwe dorpsgemeenschappen kunnen ontstaan.

In de dorpen waar zij doortrekken komen Dvanov en Kopjonkin de meest vreemde toestanden tegen: het communisme verschilt per dorp, afhankelijk van de ideeën die de plaatselijk gevolmachtigde van het revolutionair districtscomité heeft. In een van de dorpen heet deze gemachtigde Fjodor Dostojevski. Hij heeft een campagne bedacht voor de verheffing van de dorpsbewoners en wil iedereen nieuwe namen geven: men moet dan leven zoals de beroemde persoon wiens naam men draagt. Dostojevski pijnigt zijn hersens af en is voortdurend in de weer met nieuwe verbeteringen: ‘het kameradenhuwelijk, de sovjetzin van het leven, over de mogelijkheid de nacht uit te schakelen ter verhoging van het oogstresultaat, over de organisatie van het dagelijkse arbeidsgeluk, over wat de ziel was - een klaaglijk hart of het verstand in de hersens.’ De ‘praktische’ raad die Dvanov en Kopjonkin geven om het vee onder de armen te verdelen en de boerderijen bijeen te brengen in collectieve bedrijven brengt echter heel wat meer chaos in het dorp teweeg dan de hersenschimmige plannen van Dostojevski.

Elders in het district treffen Dvanov en Kopjonkin de commune ‘Vriendschap van de arme’ aan die zich op een voormalig landgoed heeft gevestigd. Elk lid van de commune, die uit zeven mannen, vijf vrouwen en vier meisjes bestaat, heeft zijn vaste taak: directrice communale voeding, chef levende tractie, directeur communale veiligheid en verdediging, directeur propaganda van het communisme in nietgeorganiseerde dorpen, communale generatie-opvoedster, et cetera. Bij zoveel dienende functies is er niemand meer over om te ploegen, maar dit is geen bezwaar: er was nog graan op het landgoed en dit is zorgvuldig ‘genoteerd en per mond gereserveerd’. Kopjonkin raadt aan niet één keer maar tweemaal per dag te vergaderen, ‘opdat de lopende gebeurtenissen niet zinloos en zonder enige aandacht zullen verdwijnen’ en draagt tevens op alleen de allernoodzakelijkste gebouwen te behouden en de rest met de grond gelijk te maken, zodat de naburige dorpen niet jaloers kunnen worden op het overmatige bezit van de commune.

Op een ander verlaten landgoed is door kameraad Pasjintsev het revolutionair reservaat ‘Het Wereldcommunisme’ opgericht. Pasjintsev heeft zich verschanst in een kelder met een voorraad handgranaten en gaat gekleed in een harnas. Hij wil privé-persoon blijven en moet niets hebben van de nieuwe orde en reglementen. Hij bewaart de revolutie ‘in onaangetaste heroïsche categorie...’

Terwijl Kopjonkin achterblijft in een dorp als voorzitter van de dorpsraad, keert Dvanov

[p. 6]

voor enige tijd terug naar de stad. Daar ontmoet hij de voorzitter van Tsjevengoer, kameraad Tsjepoernyj, bijgenaamd de Japanner. Deze prijst de situatie in zijn stad waar, naar hij beweert, het socialisme heerst en waar ‘levenswelzijn, de zuivere waarheid en de droefheid van het bestaan uit zichzelf naar behoefte waren gegroeid’. In Tsjevengoer wordt niet gewerkt, de zon is gemobiliseerd om eeuwig te werken en is tot wereldproletariër uitgeroepen. Verplichte bezigheden zijn afgeschaft, de zon zelf verschaft toereikende rantsoenen, opzettelijke menselijke arbeid zou een overmaat aan schadelijke voorwerpen doen ontstaan en het vuur van de klassenstrijd voeden.

Definitief levensgeluk

Dvanov schrijft Kopjonkin dat hij naar Tsjevengoer moet gaan en trekt er zelf ook naar toe. De stad blijkt onder leiding van de Japanner een totale verandering te hebben ondergaan. Eerst is de hele bourgeoisie uitgemoord, vervolgens is de rest van de bevolking uit de stad verbannen en is een van de twaalf overgebleven communisten eropuit gestuurd een groep proletariërs op te halen. De arms ten van de armsten, zogenaamde ‘overigen’, mensen die nog nooit in een eigen huis hebben gewoond, worden in de stad ondergebracht. Omdat er veel huizen en weinig mensen zijn, wordt besloten de huizen naar elkaar toe te dragen, zodat men in saamhorigheid dichter bij elkaar woont. Alle maatregelen worden overigens uitgevoerd op grond van officiële documenten, waaraan een eigen interpretatie gegeven wordt. Intussen gaat de zomer door in Tsjevengoer. ‘De tijd trok zich onbetrouwbaar uit het leven terug naar Tsjepoernyj bleef met het proletariaat en de “overigen” midden in de zomer, de tijd en al de onrustige elementen. En allemaal leefden ze kalm en blij in de rechtvaardige verwachting dat het definitieve levensgeluk van het van nu af door niemand meer verdrukte proletariaat verwezenlijkt was.’ Kopjonkin en Dvanov blijven een tijdlang in Tsjevengoer om het communisme te ondergaan. Kopjonkin twijfelt: het volstrekte nietsdoen van de mensen in de stad bevalt hem niet en als er een kind sterft en het is slecht weer dan ziet hij eigenlijk geen verandering ten opzichte van het vroegere imperialisme. Voor Dvanov echter zijn de zielige ‘overigen’ het wezen van het socialisme waarmee zo zuinig mogelijk omgesprongen moet worden. ‘Het liefst zou Dvanov nu voor alle inwoners van Tsjevengoer de voedselvoorziening willen verzekeren zodat ze langdurig en onbezorgd in de wereld konden leven en door hun aanwezigheid hier de rust van een onschendbaar geluk in de ziel en de gedachten van Dvanov zouden brengen; elk lichaam in Tsjevengoer moest degelijk kunnen leven omdat slechts in die lichamen het communisme als een stoffelijk gevoel bestond.’

De droom kan natuurlijk niet blijven bestaan; de herfst nadert en de kou en het wordt steeds moeilijker voldoende voedsel te vinden. Het einde komt wanneer het isolement van de stad doorbroken wordt door de komst van een controleur van het gouvernement. In zijn rapport schrijft de controleur dat er in Tsjevengoer geen uitvoerend comité is, en alleen veel gelukkige, maar nutteloze mensen; waarschijnlijk was de stad veroverd door een onbekende kleine volksgemeenschap of voorbijtrekkende zwervers; onder hen bevonden zich een intellectueel en een geschoold vakman, maar die waren allebei volslagen wezenloos. De reactie van het gouvernement laat niet lang op zich wachten. In de indrukwekkende apotheose van de roman wordt beschreven hoe de communisten van Tsjevengoer tevergeefs de strijd aanbinden met een groep bereden kozakken die met geweld een einde maken aan deze niet door de overheid gesanctioneerde samenleving.

Sasja Dvanov is een van die zoekers en dromers die we zo vaak tegenkomen bij Platonov en die veel van zijn werk die typische, melancholieke toon geven. Dvanov is volledig bereid zijn leven te geven voor het communistische ideaal, maar erg praktisch ingesteld is hij niet. Toch liggen zijn ideeën over de broederschap van de mensen, hoe vaag die ook zijn, veel dichter in de buurt van het werkelijke communisme dan wat de autoriteiten via hun voorschriften en centraal uitgedachte plannen kunnen bereiken. Beide kanten van het communisme, droom en werkelijkheid, komen in Tsjevengoer uitgebreid naar voren, waarbij de laatste duidelijk in een negatief licht wordt bezien.

Maar de roman gaat natuurlijk niet alleen over het communisme in de Sovjetunie in de jaren twintig. Met zijn dromers die stuklopen op de werkelijkheid stelt Platonov een veel breder en algemener thema aan de orde, dat de historische begrenzingen overstijgt. Hij doet dat in een heel bijzondere stijl die je bij geen enkele andere schrijver kunt vinden. Een zin als ‘Zijn mantel was te lang en zijn gezicht was zelfs in zijn slaap bereid tot een revolutionaire daad en tot de tederheid van een wereldwijde gemeenschappelijke samenleving’ schrijft alleen Platonov en op deze manier schrijft hij eigenlijk voortdurend. Heel opvallend zijn ook zijn vergelijkingen (‘De mensen leken op zwarte verweerde botten uit een uiteengevallen skelet van iemands enorme en verloren gegane leven’) en de talloze personificaties van voorwerpen en van elementen van de natuur (‘Dicht onder hem snelde de stevige vaste grond voort die op zijn leven wachtte en die van even later zonder hem verweesd over zou blijven’).

Gelukkig heeft vertaler Lourens Reedijk Platonovs ‘grillige en bizarre ontsporingen’ zoals hij ze in zijn verantwoording noemt integraal vertaald en niet gekozen voor verduidelijking en omschrijving zoals dat in heel wat (vooral buitenlandse) Platonov-vertalingen gebeurt. Nu blijft de speciale bekoring van Platonovs merkwaardige stijl gehandhaafd. Overigens weet de vertaler de hele roman door goede equivalenten te vinden voor typisch Platonovachtige woorden en uitdrukkingen. Er blijft iets vreemds boven de Nederlandse tekst zweven, je voelt het Russische origineel erdoorheen, maar zonder dat dit ook maar enigszins ten koste gaat van de leesbaarheid. Een opvallende prestatie bij dit lastig te vertalen boek.

■