Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 6]

De vandaal en de non
Wat leert ons Rosalind Miles' ‘The Women's History of the World’?

Een wereldgeschiedenis is onvermijdelijk grotendeels een geschiedenis van mannelijke heldendaden en vandalisme. De Engelse historica Rosalind Miles deed een poging het anders te zien en schreef The Women's History of the World (uitgegeven door Michael Joseph, Londen, f 55,70). Voor Ethel Portnoy aanleiding zich af te vragen hoe het komt dat het boek maar 240 pagina's dik is.

Ethel Portnoy

‘Er is iets met dit boek,’ mompelde ik telkens onder het lezen. Maar wat dan? De bedoelingen waren toch opperbest? Wat wil je nou als iemand de wereldgeschiedenis, dat wil zeggen de wereldvrouwengeschiedenis, heeft trachten samen te vatten in 240 bladzijden? Rosalind Miles, de schrijfster van The Women's History of the World, had duidelijk het nodige onderzoek verricht: er was een lange literatuuropgave, een compleet register. Toch had ik het gevoel dat er iets ontbrak.

Het was dat register dat me op het spoor zette. Ik ging er namen in opzoeken, met groeiend onbehagen. Waar was Erzsébet Báthory? Ruimschoots de evenknie van haar edele landgenoot Vlad de Opspietser, en nog altijd in het bezit van het wereldrecord moorden in vredestijd gepleegd door een persoon. En over oorlog gesproken, waar was Ilse Koch, de beruchte bewaakster van Buchenwald? Je zou toch denken dat Eva Perón in zo'n geschiedenis zou voorkomen, maar over haar geen woord, al werd wel Golda Meir vermeld. Maar had ik voor Meir niet Meinhof, Ulrike moeten zien staan? En als we het dan toch over die boeg gooiden, waar was alfabetisch na Chadidja, de weldoenster van Mohammed, Chaled, Laila, de eerste vrouw die een vliegtuig kaapte? Toen ik geen spoor van haar kon vinden onder Tsjiang of Tsjing of zelfs onder de naam van haar man, dacht ik dat er een fout moest zijn gemaakt en bladerde terug naar de tekst over de Chinese revolutie. Ja, daar was de heldhaftige vrouw van Tsjow En-lai, maar nog geen letter over die enge vrouw van Voorzitter Mao!

Wie een wereldvrouwengeschiedenis wil schrijven, moet iedereen proberen op te nemen, anders wordt het een wereldgeschiedenis van heilige boontjes.

Niet alle vrouwen waren dapper, inventief, ambitieus en sociaal bewust, zoals dit boek wil doen geloven. Ook zijn ze niet allemaal onderdrukt, vernederd, overheerst en bedrogen. Het is inmiddels wel bekend dat al die dingen gelden. Belangwekkend is dat ze zich overal waar ze door een speling van het lot de kans kregen, niet hebben gedragen als mannen, maar als mensen. Daarom is een boek als dit, waarin de personages allemaal per definitie nobel zijn omdat ze vrouw zijn, eigenlijk onnozel, en zelfs schadelijk. Ik kan het alleen maar vergelijken met de manier waarop in veler ogen na de Tweede Wereldoorlog de joden geen kwaad konden doen. Hoe goedbedoeld die houding ook was, stoelend op schuldgevoel en boetvaardigheid, ze was eigenlijk gewoon opnieuw een manier om hun de menselijkheid te onthouden die het recht van mensen erkent om ‘slecht’ te zijn.

Gewone mensen

Dat vrouwen per definitie goed zijn, is domweg ook weer een cliché waar vrouwen onder lijden, en daar zal van moeten worden teruggekomen, ook door feministes, willen vrouwen complete mensen worden en ook als zodanig worden geaccepteerd. Daarom geloof ik niet, zoals sommige feministes, dat we een ‘betere wereld’ zullen krijgen als vrouwen in ieder opzicht volledig aan het leven deelhebben of zelfs de overhand krijgen. Overal waar ze een bepaalde macht hebben verworven, hebben vrouwen geen hemel op aarde teweeggebracht, maar zich gedragen als gewone mensen van hun eigen tijd en cultuur. Margaret Thatcher, die het beste levende bewijs is van mijn stelling, heeft ongewild bijgedragen tot een nuchtere houding op dit punt.

Over nu tot die kwestie van de geschiedenis.

De geschiedenis is lange tijd hoofdzakelijk militair en politiek geweest, waarbij mensen vooral de geschiedenis haalden dank zij de kolossale omvang van hun misdaden: hoeveel landen ze veroverden, hoeveel burgers en soldaten ze om het leven brachten, hoeveel buit ze bij elkaar wisten te graaien. Het meest geëerde mensentype waren de vandalen, en dat werden de voorouders van edellieden en koningen. De geschiedenis was het verslag van onderdrukking en geweld, van macht.

Naarmate de mensheid beschaafder werd, ging dat ook op voor de geschiedenis, ofte wel de opvatting van wat belangrijk was en waard om vast te leggen. Goede mensen, die goede daden verrichtten, kregen een zekere ruimte toebedeeld. Daarnaast ontstond het besef dat er meer dan een soort geschiedenis kon zijn. Er konden gespecialiseerde geschiedenissen zijn, van de wetenschap, de kunst, van uitvindingen, ontdekkingen, ideeën en filosofieën, economische krachten, van dingen die tot dusver minder belangrijk hadden geleken, zoals de graanprijs of het weer.

De halve wereldbevolking heeft bestaan uit vrouwen. Maar meestal ‘maakte’ het andere geslacht geschiedenis, terwijl zij alleen maar toekeken. De geschiedenis is tenslotte een verslag van activiteiten. Het is het verhaal van hen die deden en hen die iets werd aangedaan. Van hen die heersten en hen die zwichtten. Van degenen die beslisten en hen die zich die beslissingen lieten welgevallen. In die vergelijkingen figureerden vrouwen doorgaans in het tweede lid. Het hoogste mannentype mocht de vandaal zijn, het hoogste vrouwentype was niet de moeder - die op haar manier actief is - maar de non: passief, aanbiddend, zelfopofferend, gehoorzaam.

Pioniers zonder volgelingen

Zelden, veel te zelden, zijn vrouwen de vertegenwoordiger geweest niet alleen van macht, maar ook van uitvindingen en ontdekkingen, of ideeën en filosofieën. Toch zijn ze dat ook wel geweest. Waarom zijn vrouwen dan zo ernstig door de geschiedenis verwaarloosd?

Het woord geschiedenis betekent niet voor niets gewoonweg ook verhaal. Er is iemand die dat verhaal vertelt, iemand die het schrijft. Die beslist wat belangrijk is, ofwel wat de geschiedenis ingaat, en wat onbelangrijk is, ofwel wat weggelaten wordt.

Waarom zijn vrouwen uit de geschiedenis weggelaten? Omdat dat wat ze doen, en deden, niet belangrijk werd gevonden.

Prijzenswaardig, ja. Opmerkelijk, ja, wanneer ze lieten zien dat ze alles kunnen wat mannen kunnen. Maar was het ook belangrijk?

Zelfs in de literatuur, waar vrouwen in groten getale hebben uitgeblonken, zijn ze geen bewegingen begonnen, hebben ze geen volgelingen verworven. Ze waren uitzonderingen, en we weten allemaal dat de term ‘uitzonderingsgeval’ een andere manier is om te zeggen dat het geval niet echt belangrijk is.

Geschiedenis is een ander woord voor onsterfelijkheid, en ook onsterfelijkheid is een ‘goed’, een soort handelsartikel. Door de vrouwen die hier en daar in de geschiedenis op de voorgrond zijn getreden te negeren en hen te behandelen alsof ze niet belangrijk waren, hebben mannen dat terrein van onsterfelijkheid voor zichzelf gereserveerd. Niet zozeer door gezamenlijk optreden, als groep (ik geloof niet in komplotten), maar wel ieder afzonderlijk, en in dat streven hebben ze elkaar gesteund. Mannen jagen in meuten en zien alleen andere man-

Harper's Magazine, 1918
‘WOULD YOU CONSIDER MARRYING ME - AND MAKING A HOME FOR MY DOG?’

Europa kent op het ogenblik drie regerende vorstinnen: Elizabeth, Beatrix en Margaretha. Het lijkt de gewoonste zaak van de wereld. Maar ze zouden er geen van allen zijn als ze een broertje hadden gehad.

nen als serieuze concurrenten, terwijl ze geslaagde vrouwen zien als uitzonderingsgevallen, als een soort rariteiten eigenlijk.

Neem het geval Adrienne Bolland. In 1919 vloog ze met haar eenmotorige vliegtuigje van tachtig pk solo over de Andes, zonder enige vorm van verwarming en zonder extra zuurstof. Op datzelfde moment werd door de Internationale Commissie voor de Luchtvaart een regeling ontworpen dat beroepspiloten mannen moesten zijn; dus verloor ze haar brevet en het bedrijfje dat ze had gesticht. Maar waarom moesten het mannen zijn, zo vroeg Sophia Heath zich af. In 1926 wilde ze laten zien dat het geslacht voor een piloot niet uitmaakte en doorstond terwijl ze ongesteld was al de medische tests en bekwaamheidsproeven van diezelfde commissie, waarbij ze slaagde voor navigatie, meteorologie, werktuigkunde en vliegtheorie. (Ze werd uiteindelijk de eerste vrouwelijke piloot bij een luchtvaartmaatschappij - de KLM.)

In de geschiedenis zijn het net als elders de getallen die indruk maken, die tellen, dus als we aan de luchtvaart denken, denken we aan mannen: de gebroeders Wright, Gabriel Voisin, Nungesser en Coli, von Richthofen, Lindbergh, Antoine de St. Exupéry, de namen schieten ons bij bosjes te binnen. Maar er is maar één vliegster die echt in de herinnering voorleeft, Amelia Earhart, en dat dan nog voornamelijk omdat haar verdwijning omgeven was door raadselen. Anders zou ook zij inmiddels evenzeer vergeten zijn als Bolland en Heath.

Ik ontdekte Bolland en Heath in een heel nuttig en nuchter boek (minder verheven eerlijk gezegd dan The Women 's History of the World), The Guinness Guide to Feminine Achievements door Joan en Kenneth Macksey. Daar kwamen tal van vrouwen in voor die Rosalind Miles niet vermeldt (of voor wie ze zich schaamt). Maar uit die Guinness Guide komt een andere algemene indruk naar voren. De vrouwen erin lijken allemaal pioniers zonder volgelingen. Juist door hun zeldzaamheid in het grotere geheel van de wereldgeschiedenis lijken ze buitenbeentjes, die voortdurend iets proberen te bewijzen - en dat is een uiterst onmenselijke positie, zoals elke Zen-meester je zal vertellen.

Akkoord, dus ze hebben het bewezen. Vrouwen kunnen alles wat mannen kunnen, behalve misschien een koe optillen. Maar naarmate de tijd verstrijkt, wordt zelfs het krachtargument minder belangrijk: grote kranen worden tegenwoordig bediend met kleine hendeltjes. En wat betreft gelijke rechten, is er inmiddels wetgeving. Niettemin hebben vrouwen nog een extra handicap die naar voren is gekomen bij onze beschouwing van de vrouw in de geschiedenis - dat ze juist door hun wezen niet serieus genomen worden.

[p. 7]

Europa kent op het ogenblik drie regerende vorstinnen: Elizabeth, Beatrix en Margaretha. Dat vinden we volstrekt normaal. Het lijkt de gewoonste zaak van de wereld. Maar ze zouden er geen van allen zijn als ze een broertje hadden gehad. In de monarchie zien we bewaard, als een vlieg in amber, het imago van de mannelijke voorrang, het idee dat de mannelijke essentie waardevoller is.

Zullen we een klein experiment uitvoeren? We proberen ons de figuur voor te stellen van een sociaal-filosoof die tegelijk een groot en diepzinnig schrijver is. Hebt u in gedachten het beeld gevormd? Laten we die figuur nu eens een naam geven. Laten we haar Mary Ann noemen. Lijkt een soort tegenspraak; lijkt haast niet mogelijk. Dat vond Mary Ann ook, dus schreef ze onder de naam George Eliot.

Resteert de zuivere getalskwestie. Hoeveel vrouwen moeten zich nog begeven in het actieve leven, in tegenstelling tot het dienstbare leven dat ze nu in zo groten getale leiden, om in de geschiedenis vooruit te komen en serieus te worden genomen? Tot nu toe was de hele feministische beweging erop gericht hun die gelegenheid te geven, in elk geval door wetgeving. Maar grijpen ze die kans ook? Het lijkt wel eens of het niet de kwade wil of tegenwerking is van mannen die hen weerhoudt, maar iets in de vrouwen zelf. Tal van mannen zijn zelfs opgetogen over tekenen dat vrouwen initiatief nemen of excelleren, waarmee die mannen in feite de toekomst van het mensdom bevorderen. Maar vrouwen gedragen zich soms alsof ze in een kooi met onzichtbare tralies zitten; ze zijn nog altijd geboeid met onzichtbare ketenen. Om te beginnen is er de kwestie van de ‘romantische liefde’. Romantisch bemind worden is een van de weinige ervaringen die een vrouw kan hebben waarbij ze automatisch het gevoel kan hebben dat er grote waarde aan haar wordt gehecht. Bovendien is alles in de maatschappij erop gericht om haar ervan te overtuigen dat ze die ervaring actief dient na te streven en als ze haar eenmaal heeft gevonden vast moet houden, of als ze haar niet heeft ongerust moet zijn waarom niet, of als ze haar heeft verloren zich minder waard moet voelen en er weer naar moet gaan zoeken. Als er in dat idee zoveel geestelijke energie wordt gestoken, blijft er weinig over voor andere zaken. Zodra ze de liefde gevonden heeft, is ze daar geestelijk zo van vervuld dat er verder alleen nog ruimte is voor de verzorging van de eerste levensbehoeften.

Vrouwen benijden mannen hun vermogen om hun liefdegevoelens in een vakje te stoppen, hun vrijheid om zich ook nog met iets anders bezig te houden. Voor de meeste vrouwen lijkt verliefd zijn een soort middeleeuws geval van bezetenheid van de duivel. De eeuwigdurende jacht op de roes van ‘verliefd’ te zijn, maakt vrouwen tot verslaafden die altijd op een shot uit zijn.

Intussen wordt door de maatschappij overal om hen heen het idee gevoed dat liefde voor een vrouw alles zal oplossen, alles zal doen. In een advertentie onlangs voor een verhaal in Privé over schaatskampioene Yvonne van Gennip, wordt haar in de mond gelegd: ‘Liefde bracht mij naar de top!’. Let wel, niet training, niet talent, niet de wens om uit te blinken - maar ‘liefde’.

Liefde is in de westerse wereld een ideologie geworden met dezelfde macht als andere ideologieën, in dit geval in het bijzonder over vrouwen. Ze wordt niet als ideologie herkend, maar is dat wel degelijk. Zo de godsdienst eens de opium van het volk was, dan is dat idee van de ‘romantische liefde’ de opium der vrouwen geworden. Onze maatschappij drijft op hun ontvankelijkheid voor die ideologie, en ze is overal. Wat we in schaamteloze, flagrante vorm zien in bladen als Privé en Story, die verzamelplaatsen van idéés reçues, vinden we in diffuse, subtiele maar net zo wijdverbreide vorm in films, reclame, mode. Het effect van dat alles is dat vrouwen psychologisch worden beziggehouden terwijl mannen zich bemoeien met de echte wereld.

Wat is de boodschap van het systeem aan vrouwen? De boodschap is dat ze romantische liefde moeten vinden en vasthouden. Het feit dat op aarde op elk willekeurig moment maar één pro mille van de mensheid echt ‘verliefd’ is, doet niets af aan de druk op een vrouw om een toestand van ‘liefde’ te bereiken, anders leeft ze niet echt.

Conformisme

Veel van wat mensen liefde noemen is niet meer dan genegenheid of sympathie, gehechtheid of verbondenheid, voorkeur of voorliefde, achting of bewondering. Maar op de schaal der liefde wordt hartstocht, hoe zeldzaam ook, beschouwd als het hoogste goed, het toonbeeld en het ideaalmodel.

In dat model schuilt een merkwaardige dichotomie; een dergelijke liefde wil zowel bezitten als geven. In elke liefde van dit type moet tussen die twee verlangens een evenwicht gevonden worden. Op een bepaalde manier zijn mannen geïdentificeerd geraakt met het eerste lid van de vergelijking, en vrouwen met het tweede.

Het was geruime tijd bon - ton, vooral onder mannen, om te spotten met de feministes. Maar de jonge vader die ziet hoe slim en bijdehand zijn dochter je is, houdt zijn hart vast voor haar lot in de wereld van de toekomst.

Alle mannen weten instinctief een ding: zeg haar dat je van haar houdt, en je kunt zowat alle kanten met haar op. Neem je liefde terug en ze is van de kaart. In beide gevallen is ze uitgeschakeld. Dat soort liefde beteugelt een vrouw; ze valt zelfs uit te drukken in verloren maanden of jaren van haar leven. Maar de publieke opinie belet haar tot dat inzicht te komen door te zwaaien met het spookbeeld van de ‘eenzaamheid’.

De speurtocht van vrouwen naar romantische liefde, of hartstocht, is niet de enige van die onzichtbare kluisters. Een andere is de geijkte opvatting van wat mooi is bij een vrouw. Niet voor niets moesten negers zich voortdurend voorhouden dat black is beautiful - te lang al hadden ze zich neergelegd bij een soort van buitenaf opgelegd idee dat ze lelijk waren; daardoor was hun zelfvertrouwen ondermijnd en waren ze niet in staat tot een compleet leven. Onlangs stapte een Amerikaans meisje dat de finale van een schoonheidswedstrijd had gehaald het podium op en ontrolde een spandoek met de tekst: ‘Wat we van deze wedstrijd leren: een vrouw moet blond, jong en slank zijn’. Dat ideaal, dat op een willekeurig ogenblik misschien belichaamd wordt in een honderdduizendste van de vrouwenbevolking (en dan telkens nog maar voor een jaar of tien) is een waarborg voor onzekerheid en onvrede.

Vrouwen hebben de regels van de maatschappij altijd gretiger en strikter toegepast (ook op zichzelf - denk aan de clitorisbesnijdenis in Afrika) dan mannen. Ze waren minder brutaal. Misschien zien ze zulk conformisme als een middel tot zelfbescherming (als ik doe wat juist is, ofwel wat van me wordt verwacht, overkomt me niets).

Bijna alle vrouwen lopen in de pas met het heersende systeem in de hoop op een licht voordeeltje. Het enige excuus daarvoor moet zijn hun instinctieve besef van hun zwakke positie als vrouw. We zien daarvan voorbeelden in onze eigen maatschappij bij die oudere vrouwen die nog altijd praten met een kleine-meisjesstem, vooral tegen mannen - een verstarde levensstrategie, een fossiel verdedigingsmechanisme, een zelf opgelegde misvorming die bij hen even onherroepelijk is geworden als het Chinese voet-insnoeren.

Er is al veel bereikt, maar nu gaat de strijd nog tegen dat wat in ons eigen hoofd zit. Het heeft iets weg van een science-fiction-film waarin bij de heldin in haar hersenen een ontvanger is ingeplant om opdrachten van buiten op te vangen. Altijd klinken er die stemmen, vermanend, dwingend, die een vrouw vertellen wat ze moet doen, hoe ze moet zijn. We kunnen er eenvoudig achter komen wat die stemmen zeggen, niet alleen door een ordinair blad als Privé of Story op te slaan maar ook in menig blad van naam, en te kijken naar de vragen die interviewers stellen aan vrouwen die iets hebben bereikt. Die vragen weerspiegelen steevast de heersende ideologie.

Versluierde veroordeling

Bijvoorbeeld: ‘Bent u niet ongerust dat u geen kinderen meer krijgt, dat u het uitstelt tot het te laat is?’ (Een vrouw hoort kinderen te krijgen of ze in elk geval te willen.)

‘Bent u niet eenzaam door zo alleen te leven?’ (U bent niet getrouwd, u hebt geen vriend, is er iets mis met u?)

‘Vindt u dat u tijd genoeg hebt voor uw kinderen, met al uw bezigheden?’ (Misschien bent u wel geen goede moeder!)

Dergelijke vragen zijn niet alleen onbeschoft, ze zijn ook een versluierd dreigement, een versluierde veroordeling. Zulke vragen voeden op zichzelf al gevoelens van onzekerheid, schuldgevoelens; ook zulke vragen belichamen de sociale druk. Merk op dat zulke vragen alleen worden gesteld aan vrouwen, ze worden bijvoorbeeld nooit gesteld aan een getrouwde chirurg, of zelfs aan een ongetrouwde chirurg die alleen woont. Mannen ondervragen over hun privé-leven wordt beschouwd als onbeleefd, misplaatst, niet ter zake, terwijl het privé-leven van een vrouw publiek bezit lijkt te zijn!

Het systeem kweekt angst bij vrouwen, voedt schuchterheid, want het arme slachtoffer maakt zich zorgen of ze niet twee kilo te zwaar is, wel echt geschikt is voor die baan, of dat er momenteel niemand verliefd op haar is. Dat zit allemaal in het hoofd, en geen verandering in de wetboeken die er iets van wegneemt. Vol onzekere gevoelens over hoe slim, hoe geschikt, hoe beminnelijk, hoe mooi ze zijn, houden vrouwen zich in. Wie bij voorbaat al

[Vervolg op pagina 8]