Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 7]

De Afrikaanse tollenaren van de macht
Chinua Achebe's nieuwe roman even schitterend als somber

Verlaten tempel van de macht door Chinua Achebe Vertaling H. Lemmens, nawoord J.K. van der Werk Uitgever: In de Knipscheer, 320 p., f 42,50
Engelse editie: Anthills of the savannah Uitgever: Heinemann, 233 p., f 44,90

Louise Fresco

Er bestaat een oude Ibo-legende over de schildpad die op het punt stond te sterven. Toen hij op een eenzame bosweg bedreigd werd door een luipaard, vroeg de schildpad om een paar ogenblikken om zich op zijn dood voor te bereiden. Tot verbijstering van het luipaard begon hij heftig met handen en voeten in de grond te krabben en zand in alle richtingen op te werpen. ‘Waarom doe je dat?’ vroeg het luipaard. En de schildpad antwoordde: ‘Omdat ik wil dat na mijn dood iedereen die hier langs komt zegt: ja, hier heeft iemand strijd geleverd met een ander die tegen hem opgewassen was.’ In de Ibo-interpretatie is dit een verhaal over de ongebroken trots van de verslagene. Ook al is de tegenstander oppermachtig, in ieder geval zullen degenen die na ons komen, kunnen zien dat we alles in het werk hebben gesteld om de strijd aan te gaan.

De legende van de schildpad die op het punt stond te sterven is een van de vele stijlmiddelen, naast dialogen en beschouwingen, waarvan Chinua Achebe zich in zijn nieuwste roman Verlaten tempel van de macht (Anthills of the Savannah) bedient. In dit boek zijn de verslagenen degenen die ten onder gaan in de corruptie en het geweld van een militair regime in Kangan, een fictief West-Afrikaans land, dat bijzonder veel gelijkenis vertoont met Nigeria. Hoofdpersonen zijn Afrikanen met een westerse opleiding, zoals Chinua Achebe zelf en bijvoorbeeld ook de figuren uit The Interpreters van Wole Soyinka, een boek dat veel overeenkomstige thema's behandelt. Chris Oriko is minister voor Informatie, zijn vriend Ikem Osodi is dichter en hoofdredacteur van de nationale krant, terwijl Zijne Excellentie, Sam voor zijn beide vrienden, onlangs de nieuwe militaire machthebber van Kangan is geworden. Drie mannen, schoolvrienden die ieder op hun eigen manier trachten hun land te dienen en daaraan ten slachtoffer vallen. Gedrieën vertegenwoordigen zij de generatie Afrikaanse intellectuelen die ten tijde van de onafhankelijkheid van hun land hun universitaire opleiding kregen. Zij waren de bloem van de toekomstige natie, die zij op een verlichte en democratische manier zouden leiden. Helaas, dit blijkt een illusie. Sam, gecharmeerd van zijn eigen macht, stelt pogingen in het werk om via een referendum tot president voor het leven te worden benoemd, maar faalt. Chris tracht zijn invloed aan te wenden om het beleid van Sam in goede banen te leiden, maar wordt steeds meer door de omstandigheden gedwongen om Ikem onder druk te zetten om zijn kritische columns te staken. Wantrouwen verdeelt de drie voormalige vrienden, en vanaf het eerste moment weet de lezer dat een tragedie onvermijdelijk is. Na een schitterend, met veel aandacht voor detail beschreven ministersvergadering, waarin Achebe de thematiek uiteen zet, komen in verschillende aparte hoofdstukken de lotgevallen en overwegingen van Chris, zijn vriendin Beatrice en Ikem aan de orde. Hun rol is die van getuige (Achebe geeft deze hoofdstukken ook de titel ‘witness’ mee), getuigen die steeds dieper bij het drama dat zich in hun land afspeelt betrokken worden. Eerst nog tegen wil en dank, waarbij het verhaal in de ik-vorm wordt verteld (‘mijn ontgoocheling is (...) al lang omgeslagen in een afstandelijke klinische belangstelling’), daarna als actieve deelnemers aan het politieke spel dat door een alwetende verteller wordt weergegeven. Er zijn talloze uitwijdingen, kleine schetsen van het Afrikaanse leven, zoals een feestje in het buitenhuis van Sam, een confrontatie met een taxichauffeur in de file, en gesprekken in de kroeg tussen Ikem en Chris over macht (‘het meest afschuwelijke aan macht is niet dat die totaal corrupt maakt, maar dat mensen er zo vreselijk vervelend van worden, zo voorspelbaar...’).

Chinua Achebe

Afdankertjes-kapitalisme

Verlaten tempel van de macht is een majestueus boek, een met brede streken opgezette kroniek van de machteloosheid van individuen tegenover de ongrijpbaarheid van een totalitaire staat. Toch is het boek zonder bitterheid, en zelfs af en toe met humor geschreven, alsof Achebe weet dat bitterheid alleen tot meer geweld zal leiden. Ikem, en in mindere mate ook Chris, zijn zich ervan bewust dat het om andere dingen gaat. ‘Ooit had hij in zijn naïviteit gedacht dat de politiek, het algemeen belang hem het handvat kon bieden dat hij nodig had. Maar zijn bemoeienissen daarmee hadden hem alleen maar een diepe teleurstelling bezorgd en het uiteindelijke besef dat het begrip algemeen belang totaal niet klopt, aangezien het gehuld is in een nevel van onwerkelijkheid, en mijlenver verwijderd is van het leven en de zorgen van negenennegentig procent van de bevolking... Het belangrijkste falen van deze regering begon duidelijker vorm voor hem te krijgen. De massale corruptie kan het niet zijn, hoewel de omvang en alomtegenwoordigheid ervan werkelijk alle perken te buiten gaan. Het is niet de, kruiperige slaafsheid tegenover buitenlandse manipulatie, hoe vernederend dit ook is, en zelfs niet dit tweederangs, dit afdankertjes-kapitalisme, potsierlijk en ten dode opgeschreven.’ Neen, waar het werkelijke om gaat, volgens Achebe, is de vervreemding van de leiders, en daarmee impliciet ook van intellectuelen als Chris, van het gewone volk. In het laatste deel van het boek, als het einde van de hoofdpersonen nabij komt, is het volk ook veel prominenter aanwezig, in de vorm van een opstandige groep dorpelingen uit het door droogte geteisterde noorden, de buspassagiers die Chris omringen op zijn reis, en de dochter van de marktvrouw die Ikems geliefde is.

Ikem gebruikt de vergelijking met de schildpad in zijn laatste publieke optreden, een rede voor een volgepakt auditorium aan de universiteit. De daarop volgende gebeurtenissen voltrekken zich in een snel tempo. Hij wordt kort daarop in zijn flat opgepakt en vermoord. Chris mobiliseert de media en beschuldigt in een interview met de BBC de militaire machthebbers. Ook hij duikt onder, niet bij Beatrice, wier flat ook al in de gaten wordt gehouden, maar ergens in een krottenwijk. Van daar vlucht hij kort daarop in lompen gehuld per bus naar het noorden. Vlak bij de eindbestemming wordt de bus tegengehouden door een dronken menigte die juichend het nieuws van een staatsgreep in de hoofdstad heeft vernomen. Dat Zijne Excellentie daarbij is omgekomen, zal Chris nooit vernemen, in een poging een verkrachting van een jong meisje uit de bus te voorkomen, wordt hij doodgeschoten.

Verlaten tempel van de macht is door zijn complexiteit geen makkelijk boek, zeker voor de westerse lezer die nog weinig affiniteit heeft met de associatieve en snel wisselende stijl van Achebe. De vertaler heeft een meestal geslaagde poging gedaan om de typische pidgin spreekstijl in goedlopende Nederlandse dialogen om te zetten. Mijn enige echte bezwaar betreft de vervanging van de titel Anthills of the Savannah in Verlaten tempel van de macht, die volledig voorbij gaat aan de vele verwijzingen naar de Westafrikaanse natuur. Anthills of the Savannah zijn niet alleen termietenhopen, maar ook de meest vruchtbare plaatsen op de akkers en duidelijke herkenningspunten in het landschap.

Vrouwen

Veel meer dan een tempel staan zij voor de structuur van de macht.

Met dit meesterwerk, zijn vijfde roman, eenentwintig jaar na A man of the People (1966) heeft Achebe opnieuw het thema opgenomen van de desintegratie van de Nigeriaanse samenleving. Voor het eerst laat hij zien dat Afrikanen niet alleen slachtoffers zijn van externe krachten, zoals de westerse invloed (bijvoorbeeld in zijn eerste boek Things fall apart), maar zelf de verantwoordelijkheid dragen voor wat hun land overkomt. Het resultaat daarvan stemt somber.

Chinua Achebe verwoordt in literaire vorm wat tal van Afrikaanse intellectuelen zo langzamerhand denken, maar niet hardop uitspreken uit angst om instanties als het Internationaal Monetair Fonds of de Wereldbank (die rigoureuze bezuiningsmaatregelen voorstellen) in de kaart te spelen. De catastrofale situatie in Afrika - die des te schrijnender wordt als we een vergelijking maken met bijvoorbeeld India dat in de jaren als een hopeloos geval werd beschouwd - kan niet alleen afgeschoven worden op het (neo)kolonialisme, maar moet ook in Afrika zelf gezocht worden. Corruptie, kortzichtig eigenbelang en machtswellust typeren de meerderheid van de Afrikaanse leiders en zij zijn daardoor medeschuldigen, of misschien zelfs wel hoofdschuldigen.

Is er een uitweg voor Afrika? Of zullen gewelddadige militaire leiders en incompetente burgerregeringen elkaar slechts afwisselen in een rituele dans waarbij de bevolking passief toekijkt, klaar om iedere sterke man opnieuw toe te juichen? Anthills of the Savannah eindigt met de doop van het kind van Ikem dat na zijn dood geboren wordt. Amaechina zal het heten, zo beslist Beatrice: May the pathriever close, een verwijzing naar het pad dat Ikem en de zijnen bewandelen en dat nooit mag dichtgroeien. Het is betekenisvol dat dit kind een meisje is, dat een jongensnaam krijgt. Door Beatrice en andere vrouwen af te schilderen als degenen die ondanks alles de moed hebben om door te gaan, suggereert Achebe dat de toekomst in handen van vrouwen ligt. Vrouwen die misschien nieuwe patronen, nieuwe rollen op zich moeten nemen, maar die uiteindelijk sterker blijken dan mannen. Mannen zijn slechts schildpadden die met veel vertoon een hopeloze strijd voeren.

■