Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Een koele en zorgvuldige getuige
Primo Levi's laatste boek is een sociologie van de kampen

F. Dekking

Enige maanden voor zijn dood in februari 1987 verscheen het laatste boek van de Italiaanse schrijver en chemicus Primo Levi: geen herinneringen, maar beschouwingen over de kampen die we kennen uit zijn andere werk. Van het boek verscheen onlangs de Amerikaanse editie (Summit Books) onder de titel The Drowned and the Saved. Levi werd in 1919 in Turijn geboren en werd opgeleid als chemicus. Enkele jaren geleden verscheen de Amerikaanse editie van zijn (inmiddels ook in het Nederlands vertaalde) boek Het periodiek systeem. Door de opmerkzaamheid van Saul Bellow werd het een bestseller. F. Dekking, de echte naam van de schrijver van De memoires van Yvo Pannekoek, bespreekt Levi's werk en zijn laatste boek.

Omdat Italië, in navolging van Duitsland, nogal antisemitisch begon te worden en hij daardoor maar een paar vage en onbevredigende baantjes kon krijgen voegde Primo Levi zich in het najaar van 1943 met een bevriende bergklimmer bij een nogal dilettantische verzetsgroep. Ze werden aan het eind van het jaar gearresteerd en overgeleverd aan de Duitsers, die hem in februari 1944 naar Auschwitz transporteerden. Toen dat kamp door de SS eind van dat jaar ontruimd werd, liet men hem achter omdat hij ziek was. In januari 1945 werd hij door de Russen bevrijd. Na zijn herstel begint dan zijn terugreis, boeiend beschreven in Het respijt, die tot oktober zou duren, waarna hij weer als chemicus aan het werk gaat. Het respijt is het verslag van zijn bevrijding, en de negen maanden durende terugreis van Auschwitz naar Turijn. Levi verzeilt in allerlei kampen en tehuizen voor ontheemden. Door een mogelijk opzettelijke slordigheid van de Russen komt hij bijna in Minsk terecht. Via Roemenië, Hongarije, Tsjechoslowakije, Oostenrijk en Duitsland belandt hij eindelijk in Italië. Het is een boeiende beschrijving van de Russische toestanden en van zijn zeer uiteenlopende reisgenoten.

Deze reis duurde van januari tot oktober. Als het gezelschap van achthonderd Italianen honderdvijftig kilometer van Odessa verwijderd is (vanwaar ze verscheept zouden worden naar Italië) worden ze opeens in een andere trein naar het noorden gestuurd ‘overgeleverd aan de ondoorgrondelijke Sovjet-bureaucratie, die obscure gigantische macht, ons niet kwaad gezind, maar wantrouwig, onverschillig, onbekwaam, tegenstrijdig, en in feite blind als een kracht van de natuur’. Zo wordt die reis eigenlijk ook ondergaan, als een reeks natuurverschijnselen, waaraan je je moet aanpassen, je gedeeltelijk ook aan kunt onttrekken, maar waar je in wezen niets aan kunt veranderen: warmte, kou, ontbering, overdaad, treurige en vrolijke gebeurtenissen, en een grote afwisseling van reisgezellen.

Terug in Italië en werkzaam als chemicus stelde Levi in zijn vrije tijd zijn herinneringen aan het kamp op schrift, niet in de laatste plaats om zichzelf daarvan te bevrijden, maar toch vooral ook als een getuigenisplicht tegenover al die doden die niet meer konden spreken. De titel van zijn eerste boek, dat in 1947 verscheen, Als dit een mens is, werd in Amerika om pathetische redenen veranderd in Survival in Auschwitz, en dat is zo gebleven tot op deze dag. (In Engeland verscheen het als If this is a Man.)

In april 1987 kwam er, naar men aanneemt door suicide, een einde aan zijn leven. Sommigen zagen dit als een late manifestatie van het KZ-syndroom, maar afgezien van het feit dat dit met zijn instelling, en het kennelijk met succes verwerken van zijn kampervaringen, onwaarschijnlijk lijkt, zijn er aanwijzingen voor moeilijkheden van persoonlijke aard, zoals de gezondheidstoestand van zijn oude moeder, en ook van hemzelf: hij had waarschijnlijk een prostaatcarcinoom. Wat van hem blijft zijn zijn boeken en de unieke wijze waarop hij het jaar van ellende en vernedering verwerkt heeft.

Nieuwsgierigheid

Wat Primo Levi in Auschwitz heeft meegemaakt is in zijn geheugen gegrift gebleven. Zijn herinneringen bleken onuitputtelijk, maar, naar hij zelf zegt, waarschijnlijk niet altijd volstrekt betrouwbaar. Maar aan de andere kant, als hij ze toetst aan gegevens van anderen blijken ze toch vaak van een opmerkelijke exactheid. Kort voor zijn dood verscheen zijn laatste boek dat nu in een Amerikaanse editie verkrijgbaar is: The Drowned and the Saved. Het zijn beschouwingen over de kampen, en in feite een soort sociologie ervan: hoe waren de omstandigheden en welke mensen deden welke dingen, en met welke redenen. Het is beschouwender maar niet minder boeiend dan zijn vorige werken. Het begint met een subtiele beschrijving van de herinneringen en de verschillende manieren waarop die vervalst kunnen worden. Over zijn eigen positie in het kamp gaat het soms haast polemische hoofdstuk over de intellectueel, de voor- en nadelen van een uitgebreide verstandelijke bagage, en het nadeel vooral van het overwegend met het hoofd gewerkt hebben. Opmerkelijk daarin is het deel waarin hij uitweidt over zijn nieuwsgierigheid naar zijn medemensen en over de zeer gevarieerde vertegenwoordigers van het soort ‘mens’ die hij in het kamp tegenkomt. Ook manifesteert hij zich als ongelovig intellectueel als hij vermeldt hoe hij een keer, bij een selectie voor de gaskamer, bijna heeft gebeden om gespaard te blijven, maar dat op het laatste moment achterwege heeft gelaten. Hij zou zich later schamen als het ‘geholpen’ zou hebben. Zo'n passage is kenmerkend voor zijn heldere kritische kijk, ook als het hem zelf betreft, en voor zijn zorg voor het belangrijke, schijnbaar minieme detail.

In het hoofdstuk ‘De Grijze Zone’ geeft hij een uitstekende typering van wat wel de ‘Prominenz’ in het kamp genoemd werd: de Capo's, hoofden van de barakken of van werkgroepen, bijna allemaal beroepsmisdadigers (BV, Berufsverbrecher); daarnaast de gevangenen die gewoon hun eigen werk konden doen, zoals metselaars, timmerlui, schoenmakers et cetera, en ten slotte administratief personeel, soms in zeer hoge functies waarbij hij als een van de voorbeelden Eugen Kogan noemt. Deze was leider van een verzetsgroep en speelde een belangrijke rol bij de bevrijding van het kamp. Hij zou later een aantal boeken over de kampen schrijven, waaronder Der SS-Statt.

Delen in de schuld

Uitvoerig bespreekt Levi de meest duivelse misdaad van de nazi's, de instelling van zogenaamde Sonderkommando's. Dit was een groep van dertig tot veertig joodse gevangenen met als taak het afknippen van de haren van de nieuwaangekomenen, het leegruimen van de gaskamers, het verwijderen van gouden tanden, en het vullen van de crematoria. Dit gruwelijke werk, het vernietigen van hun medejoden, en daardoor delen in de schuld van de SS, werd hen iets lichter gemaakt door ruim gebruik van alcohol. Zij leefden streng geïsoleerd, mochten geen contact hebben met medegevangenen, en werden altijd na een maand of drie zelf vergast. Een van de overlevenden van de laatste groep werd in Shoah geinterviewd.

Uitvoerige beschouwingen worden gewijd aan schuldgevoelens en schaamte bij gevangenen tijdens en vooral na het kamp, een vaak voorkomend verschijnsel met als grondmotief: ik ben blijven leven doordat anderen in mijn plaats zijn doodgegaan. Zo beschrijft hij ook een aantal gevangenen die door hun bijzondere kwaliteiten feitelijk meer recht op overleven gehad zouden hebben dan hij.

Als voorbeeld van die schaamte citeert hij de uitspraak van een Pools-joodse vrouwelijke arts: ‘Hoe komt het dat ik Auschwitz overleefd heb? Door mijn principe: ik kom op de eerste plaats, op de tweede en op de derde. Dan niets, dan weer ik, en dan alle anderen.’ Niettemin heeft deze vrouw ontzettend veel gedaan voor andere mensen en honderden levens gered. Een andere reden voor schaamte is het besef meegewerkt te hebben, zij het dan als slachtoffer, aan de gruweldaden van de nazi's. Bijna wetenschappelijk zijn Levi's beschouwingen over de communicatie binnen het kamp, de taalmoeilijkheden, het onmogelijke contact met de familie, en over het ‘nutteloos geweld’ dat dikwijls de enige vorm van communicatie was.

Levi doet herhaaldelijk pogingen om het Duitse gedrag te verklaren. Erg diep gaan die verklaringen niet, en vaak moet hij bekennen dat hij de Duitsers niet begrijpt. Een veel diepergaande verklaring vindt men in het meesterwerk van de Newyorkse psychiater Robert Jay Lifton The Nazi Doctors, gebaseerd op een jarenlange literatuurstudie, en interviews met enkele overlevende SS'ers, die zeer intensief ondervraagd werden. Deze langdurige gesprekken met de vaak intelligente en redelijk fatsoenlijke Duitsers waren erop gericht een antwoord te vinden op de voornaamste vraag: hoe is het mogelijk dat deze mensen met een behoorlijke opleiding en een goede, soms zeer warme, gezinsachtergrond tot dit onmenselijk gedrag in staat waren? Hij vindt de verklaring in de vele soms al honderd jaar oude studies van filosofen en historici, die steeds opnieuw de superioriteit van het Duitse ras (Volkstum) aantonen en beargumenteren, en anderzijds de opvatting dat het een medische plicht is om zo mogelijk zieke lichaamsdelen te verwijderen en te vernietigen, waarbij natuurlijk de joden als het belangrijkste zieke onderdeel van het Duitse volk worden beschouwd. Een dergelijke opvatting maakte de vernietiging tot een onschuldige, want medisch noodzakelijke ingreep.

Morgenstern

Het blijft merkwaardig, dat Levi ondanks zijn wetenschappelijke achtergrond en inquisitieve nieuwsgierigheid niet tot dit inzicht komt.

Zeer goed zijn zijn uiteenzettingen over de drie verwijten, die joodse gevangenen vaak te horen krijgen:

waarom hebben jullie nooit geprobeerd te ontvluchten:

waarom zijn jullie nooit in opstand gekomen, en

waarom hebben jullie je zo rustig op laten pakken?

Alleen zijn laatste toelichting zal ik citeren, omdat hij daarin een van de Palmström-gedichten aanhaalt van Morgenstern:

Weit, so slieszt er messerscharf nicht sein kann, was nicht sein darf.

‘Was nicht sein darf’: daardoor was het inzicht in de ‘Endlösung’ gewoon onmogelijk.

The Drowned and the Saved eindigt met correspondentie met een aantal Duitsers, beginnend met zijn vertaler, en dan met enige lezers, waarvan overigens maar enkele tientallen hem geschreven hebben. Deze brieven zijn soms merkwaardig, maar toch niet veel anders dan je je van Duitsers, goede en slechte, voor kunt stellen.

Primo Levi is een voortreffelijk schrijver, zeer intelligent, erudiet, en met een zich langzaam opbouwende onnadrukkelijke geestigheid, en een vanzelfsprekend vermijden van grote woorden en gemakkelijke emoties. Eigenlijk geeft hij alleen zeer koel en zorgvuldig omschreven feiten, en zijn werk ondersteunt volledig wat hij van zichzelf heeft gezegd: dat hij geen rechter wil zijn, maar alleen getuige, en daarom alleen wil schrijven over wat hij zelf heeft meegemaakt.

■