Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Lawrence Olivier op de Nededandse planken
Robert H. Leek: een anglofiel over Shakespeare in Nederland

Shakespeare in nederland door Robert H. Leek Uitgever: De Walburg Pers, f 60,-

Karst Woudstra

Niet alleen het Nederlandse toneel, alles was een stuk overzichtelijker in de jaren vijftig, lijkt het nu. Zo kan ik mij herinneren dat de notabelen in het stadje waar ik opgroeide, op de uitzonderingen na natuurlijk, te verdelen waren in anglofielen, francofielen en germanofielen. De laatsten hielden de gordijnen dicht, waren veelal fout geweest in de oorlog en hadden liever niet dat hun kinderen vriendjes mee naar huis namen zodat mijn ervaringen op dat punt beperkt zijn gebleven tot Wagners ‘Walkürenrit’ bij kaarslicht tegenover een imposante verzameling bierpullen. En laat ik maar eerlijk zijn, de francofielen hadden mijn voorkeur. Die namen Franse sigaretten voor me mee van vakantie, dronken landwijn aan tafel, hadden van die mooie Gallimardbandjes in de boekenkast en vonden het niet erg als het een beetje rommelig was in huis en iedereen zijn eigen gang ging. Ze leefden met de Franse slag. De moeders waren elegant, maakten zich op en lazen Elle, de vaders beweerden dat Le Monde de beste krant van de wereld was. Vriendjes met anglofiele ouders meed ik eerder. Bij hun thuis ging het een stuk victoriaanser toe, die hadden gravures van jachtpartijen in de hal, bewonderden het geduld van de Engelsen in de rij voor de bus, probeerden manmoedig met een stijf upper lip te praten, rookten mierzoete pijptabak en droegen Burberry-regenjassen met van die foeilelijke petjes en vonden lijfstraffen eigenlijk zo gek nog niet. De moeders droegen Schotse rokken met veiligheidsspelden, twinsets en parelkettinkjes en gaven je thee te drinken in veel te grote kopjes. Een paar jaar later hadden de francofielen Citroens of Peugeots voor de deur, de anglofielen een Austin-Morris, een Rover of een Jaguar. Nederlanders waren ze alleen met vijf mei, koninginnedag en als Holland tegen België voetbalde. Nederland stelde niks voor. Wij hadden geen cultuur. Daarvoor moest je naar het buitenland. Zeker als je goed toneel wilde zien. Voor een goede Shakespeare moest je in Londen geweest zijn, voor een goede Moliere in Parijs. En het Nederlandse toneel dacht er net zo over. In Franse stukken werd Frans gedaan, in Engelse stukken Engels.

Het is zo'n anglofiel uit mijn jeugd die ik de hele tijd voor me heb gezien bij het lezen van Shakespeare in Nederland van Robert H. Leek. In zijn voorwoord zegt Leek dat hij het boek oorspronkelijk ‘Shakespeare op klompen’ had willen noemen en dat klopt aardig met het beeld dat ik van hem heb gekregen. Sympathiek zijn boek en auteur me niet geworden. Shakespeare in Nederland is een braaf boek, een 'n beetje saaie opsomming van alle Nederlandse Shakespeare-vertalingen en voorstellingen tot en met 1986, bijzonder bruikbaar, lijkt me, als naslagwerk, maar geen prettige lectuur voor de niet-anglofiele lezer die niet even hartstochtelijk veel van Shakespeare houdt als Leek, die de door hem bewonderde auteur ook wel ‘de bard’ of ‘de zwaan van de Avon’ noemt. Mij is het boek zelfs hoe langer hoe meer gaan tegenstaan, door de venijnige opmerkingen die Leek her en der door zijn boek heen strooit, waarbij iedereen die zijn onvoorwaardelijke bewondering niet deelt het moet ontgelden, van de Franse classicisten tot en met Jan Decorte, maar vooral omdat zijn boek de titel niet waarmaakt. Hoewel Leek zichzelf een kroniekschrijver noemt is hij veel te partijdig om zich oprecht voor de inspanningen van al die vertalers en toneelmakers te interesseren. Als je het wilt hebben over Shakespeare in Nederland, stel ik me voor dat je op zoek gaat naar en probeert te beschrijven wat er schuilgaat achter die voor heel West-Europa unieke Shakespeare-traditie van de laatste twee eeuwen in ons land. Dat is niet wat Leek gedaan heeft. Hij heeft keurig netjes genoteerd wat er allemaal op dat gebied is gebeurd, maar blijft het spijtig vinden dat we Shakespeare wel moeten vertalen om hem te kunnen spelen en dat de Nederlandse toneelmakers niet nog dichter tegen de Engelse traditie hebben aangeleund.

Portie onbegrijpelijkheid

Wat de toneelschrijver Shakespeare betekent voor het Angelsaksische taalgebied zal hij nooit kunnen betekenen voor Nederland. Niet een vertaling zal ooit alle kwaliteiten van het origineel recht kunnen doen. Maar datzelfde geldt voor al die vertaalde stukken waar het Nederlandse toneel zich bij gebrek aan een eigen levenskrachtige toneelschrijfkunst mee behelpen moet. Ook Molière en Schiller zullen nooit Nederlandse schrijvers worden en op de een of andere manier zal de kloof tussen origineel en vertaling iedere voorstelling blijven kenmerken, of de vertaler nu zijn uiterste best heeft gedaan zo getrouw mogelijk te zijn of zich meer vrijheden heeft gepermitteerd. Daarin zijn trouwens meer dan eens verschuivingen te constateren geweest. Dat moet iets te maken hebben met de bereidheid van de kant van de toneelmakers en het publiek al dan niet een behoorlijke portie onbegrijpelijkheid en geforceerdheid op de koop toe te nemen. Ik had verwacht dat Leek niet zou kiezen voor het ene of het andere model maar als kroniekschrijver mij iets zou laten zien van de strijd tussen die twee richtingen die op dit moment duidelijk in het voordeel van de vrije en soms wel heel vrije vertaling (Dirk Tanghes Getemde feeks en Romeo en Julia) beslecht lijkt te zijn. Maar nee, Leek lijkt ervan overtuigd te zijn dat een getrouwe en desondanks goed ‘bekkende’ vertaling mogelijk is en op basis van dat criterium verdeelt hij alle Shakespeare-vertalers in bokken en schapen. Burgersdijk is in zijn ogen nog altijd het grootste schaap (hoewel zijn vertalingen beslist niet ‘bekken’), de ergste bokken zijn natuurlijk Van Looy en Gerard den Brabander. Komrij tenslotte, aan wie we een aantal recente Shakespeare-vertalingen te danken hebben, is nu eens een bok en dan weer een schaap.

De getrouwheid die Leek voorstaat heeft in mijn ogen geen kans van slagen. Een getrouwe vertaling veronderstelt van de kant van het publiek en de toneelmakers namelijk een heel andere, literaire houding dan zij ooit zullen aannemen en die de ons omringende naties ook alleen weten op te brengen voor hun eigen klassieke auteurs. Wij willen kunnen begrijpen wat er gezegd wordt, niet de zekerheid dat wat er gezegd wordt er ook werkelijk staat. Is dat echt zo erg? De relatie van de Fransen met Molière en Racine, van de Duitsers met Goethe en Schiller, van de Zweden met Strindberg, van de Denen met Holberg, van de Engelsen met Shakespeare is anders. Zouden die teksten worden aangepast, dan zou het publiek terecht afkeurend reageren. Het publiek is met die teksten opgegroeid en vertrouwd geraakt en heeft daar dus een wezenlijk andere relatie mee dan wij met al die vertaalde auteurs. In theorie is het mogelijk dat een vertaling ooit die klassieke status zou bereiken, maar dat is bij geen van de bestaande Shakespeare-vertalingen tot nog toe het geval geweest. Zo'n vertaling zou aan zo veel eisen moeten voldoen en zo'n aura moeten kunnen verwerven dat het mij zinloos lijkt daar op te wachten of tot die tijd bijvoorbeeld het werk van Burgersdijk die positie te geven. Zelfs de Statenbijbel heeft het loodje gelegd in Nederland. Wij willen kunnen begrijpen wat er gezegd wordt op het toneel en dus zal Shakespeares tekst altijd geweld aangedaan moeten worden. Hoeveel geweld hem wordt aangedaan is bovendien niet alleen de zaak van de vertaler.

Anglofiele regisseur

Tot er een nieuwe Burgersdijk opstaat, dat wil zeggen, iemand die zonder daar een beloning voor te verwachten zich wijdt aan deze taak, zullen de arme vertalers altijd afhankelijk blijven van hun opdrachtgevers, de toneelmakers, die weer afhankelijk zijn van hun publiek dat voor het grootste deel uit een heel ander slag mensen bestaat dan mijnheer Leek, wat het succes van Tanghes Getemde feeks weer eens bewezen heeft. Leeks standpunt is veel te academisch om een echt zinvolle bijdrage te kunnen leveren aan de discussie over de eisen die een Shakespeare-vertaler zichzelf zou moeten stellen. Het houdt op geen enkele manier rekening met de praktijk van het theater ondanks de lippendienst die het bewijst aan de eis dat de vertaling ook moet ‘bekken’. Ik vind dat we nog niet zo slecht af zijn met Komrij, al is het jammer dat zolang zijn verzamelde Shakespeare er nog niet is, niet ieder gezelschap hem betalen kan en sommigen van mijn collega's zich dus moeten blijven behelpen met eigen bewerkingen van verouderde vertalingen.

Scène uit ‘King Lear’, gespeeld door toneelgroep ‘De Appel’, onder regie van Erik Vos, 1981.

Eenzelfde soort partijdigheid legt Leek aan de dag als hij uitgebreid alle voorstellingen beschrijft die er van Shakespeares stukken in Nederland te zien zijn geweest. Opnieuw is Engeland het grote voorbeeld en hij heeft daarom alleen enige bewondering voor regisseurs die hun inspiratie zochten in Engeland. Dat men al ruim tien jaar ook in Engeland niet goed meer weet wat men aan moet met hun grootste klassieke toneelauteur en dat daar dus zelfs voor de meeste slaafse anglofiele regisseur op dit moment ook geen bruikbaar paradigma te vinden is, lijkt Leek ontgaan te zijn. Hij geeft namelijk de Nederlandse toneelmakers heel paternalistisch de raad eens in Engeland te gaan kijken waar men nog altijd het beste weet hoe je een Shakespeare op de planken brengt. En ik zit bij al die door zijn besprekingen heen gestrooide opmerkingen weer met hetzelfde probleem. Wij maken toch hier toneel, wij hebben toch geen Engelsen in de zaal, wij moeten toch iets maken waarmee we ons Nederlandse publiek, dat nog nooit een Engelse Shakespeare heeft gezien, weten te interesseren voor wat die schrijver ons allemaal te vertellen heeft, en er is toch bovendien nog nooit een voor alle tijden geldige manier om Shakespeare te spelen geweest, ook in Engeland niet. Het is ook geen wonder eigenlijk dat Leek steeds minder waardering weet op te brengen voor onze inspanningen, en alleen maar hoon overheeft voor die van bijvoorbeeld Jan Decorte; de voorstellingen die zijn ideaalbeeld gemaakt hebben waren die van de jaren vijftig, Laurence Olivier met geblondeerd haar liggend op de grond ‘To be or not to be’ reciterend. Wat moet ik daarmee? Waarom zouden Hans Hoes of Pierre Bokma zich daaraan moeten spiegelen? Olivier was de Hamlet van toen en daar, in Engeland, wij hebben een Hamlet nodig van nu en hier en die Hamlet mag alleen op zijn eigen inhouden beoordeeld worden, niet gemeten worden aan een in de herinnering van deze of gene criticus tot bovenmenselijke proporties uitgegroeide prestatie. En waarom is, het niet juist een fascinerend gegeven dat onze Shakespeare-voorstellingen niet alleen hun inspiratie hebben geput uit Engelse voorbeelden maar ook uit bijvoorbeeld Duitse, van de Meiningers via Reinhard tot Zadek en Peymann? Die versmelting van al die invloeden is toch juist het mogelijke begin van een eigen traditie?

Onzinnig vooroordeel

De criteria waaraan voorstellingen van Shakespeares stukken zouden moeten beantwoorden lijken me heel simpel; de tekst zou moeten klinken alsof hij niet vertaald was, waarbij de getrouwheid aan het origineel kan varieren al naar gelang de bereidheid van het publiek het literaire aspect van de tekst te accepteren; de acteurs zouden niet moeten proberen hun Engelse of Duitse of welke buitenlandse of binnenlandse collega's dan ook na te doen, maar een eigen bijdrage moeten leveren aan de mogelijke interpretaties van de rollen

Vervolg op pagina 12