Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

Structurele machtsongelijkheid
Een historische analyse van het geweld binnen gezinnen

Heroes of their own lives The Politics and History of Family Violence door Linda Gordon Uitgever: Viking, 383 p., f 56,90 Importeur Nilsson & Lamm

Rita Kohnstamm

Als het gaat om geweld binnen het gezin wordt er de laatste jaren op gehamerd dat dit in alle rangen, standen, beroepsgroepen en kerkelijke gezindten voorkomt. Men kan niet beschuldigend wijzen naar de sociale onderkant van de samenleving. Op het eerste gezicht komen dan eerder psychologische oorzaken in aanmerking (persoonlijkheidskenmerken) dan sociale (levensomstandigheden). Wat betreft milieu hebben de betrokkenen immers weinig gemeen.

Van feministische zijde wordt echter bezwaar gemaakt tegen een eenzijdig psychologische verklaring, omdat geweld binnen het gezin daarmee te veel als incident wordt beschouwd: het gebeurt nu eenmaal als volwassenen en kinderen bijeen leven wier persoonlijkheid en gedrag elkaar slecht verdragen. Het feminisme ziet de oorzaak structureler: geweld binnen het gezin is inherent aan een seksistische, patriarchale samenleving.

In deze feministische lijn staat het onderzoek van de Amerikaanse historica Linda Gordon, waarvan zij verslag doet in haar boek Heroes Of Their Own Lives (de titel is ontleend aan David Copperfield van Charles Dickens). Wel maakt Gordon expliciet een beperking ten aanzien van het begrip ‘patriarchaal’, waarvan zij vindt dat het feminisme er veel te globaal gebruik van maakt. Zij verklaart dat alleen van toepassing op de dominerende positie van de man binnen het gezin. Zolang de gezinnen bouwstenen vormen voor de sociale en economische orde straalt die mannelijke overheersing ook vanuit het gezin naar buiten, maar dat is een afgeleid verschijnsel. Binnen het gezin bestaat machtsongelijkheid tussen seksen en tussen generaties en dat is een voedingsbodem voor geweld. Die ongelijkheid is geworteld in sociaal-maatschappelijke opvattingen en gezinsgeweld kan dan ook niet worden begrepen los van die opvattingen. Wat als ontoelaatbaar geweld en als de oorzaken ervan wordt gezien verandert met de politieke tijdgeest, of het nu gaat om kindermishandeling, kinderverwaarlozing, incest of vrouwenmishandeling.

Om dat verband aan te tonen had Gordon de beschikking over de gevalsbeschrijvingen uit de archieven van drie instellingen voor maatschappelijk werk in Boston, voor zover die zich tussen 1880 en 1960 bezig hielden met gezinsgeweld onder de allerarmste bevolkingsgroepen. Hoewel zij hiermee de aanzienlijke periode van tachtig jaar bestrijkt is dit natuurlijk uiterst selectief materiaal. Te meer daar - zoals Gordon zelf vermeldt - de hulpverleners lang niet zorgvuldig en secuur waren in wat zij opschreven, zeker niet in de eerste helft van deze periode. Als men echter de centrale doelstelling van het onderzoek in het oog houdt is dit geen bezwaar. De selectie van wat men als misstand meende te moeten noteren en de bewoordingen waarin men dat deed waren waarschijnlijk kenmerkend voor de maatschappelijke optiek die men erop na hield. Als dan in de loop der tijd kenmerkende veranderingen blijken op te treden in die selectieve aantekeningen, heeft Gordon haar doel bereikt. Zij wil immers aantonen dat er verband is tussen sociaalmaatschappelijke opvattingen over het gezin en het in stand blijven van geweld binnen het gezin.

Tijdens het lezen moet men dus goed in het oog houden dat men niets te weten komt over de mate waarin gezinsgeweld in de genoemde periode feitelijk voorkwam, noch over de feitelijke oorzaken. En dat is moeilijk, want het boek is zo rijk aan beschrijving en detail dat men steeds in de verleiding komt conclusies te trekken en verbanden te zien omtrent die feitelijkheid. Gordon zelf ontkomt daar ook niet aan. Het materiaal stelt evenmin enige psychologische interpretatie toe. Dat mag men een historicus niet verwijten, maar als zij zelf bij herhaling schrijft dat de meeste arme sloebers hun vrouw en kinderen natuurlijk niet mishandelen, dan blijft bij de lezer de psychologische vraag branden waarom de een er wel toe kwam en de ander niet. Als men die vraag bij zichzelf doelbewust uitblaast, blijft er een buitengewoon boeiend boek te lezen over. Doet men dat niet dan houdt men het onbevredigende gevoel slechts de helft van het verhaal te horen te krijgen.

Een ongehuwde moeder met haar kinderen, uitgerust met muziekinstrumenten om op straat wat geld te verdienen. Foto waarschijnlijk gemaakt in een studio omstreeks 1880

Liefdadigheid

Eind vorige eeuw werd de protestantse bourgeoisie in Boston verbijsterd door de toevloed van proletarische immigranten, meestal nog rooms ook, want veelal Iers en Italiaans. Verpauperde gezinnen vol dronkenschap en geweld. En daar werden toekomstige Amerikaanse staatsburgers opgevoed! De liefdadigheid greep in. Met haar acties zat zij op een lijn met het opkomend feminisme: de man als bruut, de vrouw en kinderen als slachtoffers. De feministen hielden er wijselijk hun mond over dat dit het patroon was in alle sociale milieus. De hervormingsbeweging kwam immers op gang omdat men de misstanden bij anderen kon lokaliseren. ‘Ons soort mannen’ deed zulke vreselijke dingen niet.

Toch was men volgens Gordon radicaler dan de zogenaamde ‘progressieve’ professionele hulpverlening die vanaf het begin van deze eeuw het werk van de liefdadigheid overnam. Men had oog voor alle vier vormen van geweld en de ongelijkwaardigheid van seksen als oorzaak. Men streed voor de individuele waardigheid van vrouwen, die binnen het gezin economisch wel afhankelijk van hun man waren, maar emotioneel en moreel zijn gelijken behoorden te zijn. En in de derde plaats begreep men in navolging van het feminisme dat geweld jegens kinderen en geweld jegens vrouwen niet los van elkaar gezien konden worden.

De sociaal-maatschappelijke optiek veranderde in de eerste jaren na de eeuwwisseling. Niet het individu, maar het gezin kwam voorop te staan in het denken van de professionele hulpverleners. Individuele belangen werden ondergeschikt gemaakt aan het instandhouden van het gezin. De verhoudingen binnen het gezin stonden niet meer ter discussie, men zocht de oorzaak van gezinsmisstanden buiten het gezin in slechte behuizing, honger en ziekte. Het socialisme wordt slechts één keer terloops genoemd, het is tenslotte een Amerikaans boek. De progressieve idealen die in die tijd door de hulpverlening werden gehanteerd vertonen daarmee echter alle overeenkomsten. Van woningbouwvereniging tot begrafenisverzekering. En vooral een man die voldoende verdient voor zijn gezin, zodat zijn vrouw niet uit werken hoeft. Gordons these is dat wat in het algemeen als maatschappelijke weldaad was bedoeld, het zicht heeft ontnomen op de emotionele ellende binnen de gezinnen. In het verlengde daarvan past de door haar geconstateerde overhand van kinderverwaarlozing in de archieven en een bagatellisering van de andere drie geweldsvormen: kindermishandeling, in eest en vrouwenmishandeling.

Verwaarlozing heeft de minste samenhang met de machtsongelijkheid van seksen. Een onbedoeld bijverschijnsel was bovendien dat het meer de moeder in de schoenen was te schuiven dan de vader. De lotsverbondenheid van moeder en kinderen werd hiermee tenietgedaan. Parallel hieraan taande de invloed van het feminisme. De tendens van het niet meer ernstig nemen van incest en mishandeling zette door en werd door de depressie versterkt. De man had het moeilijk, de vrouw moest het gezin bijeen zien te houden. Begrip voor de man die zijn vrouw sloeg als zij het huishouden verwaarloosde, al werd het wel ernstig afgekeurd. Maar nooit kwam in de aantekeningen de omgekeerde gedachte voor: dat verwaarlozing het enige machtsmiddel was dat de vrouw had in haar strijd met haar mishandelende man.

In de jaren veertig en vijftig werd onder invloed van de psychoanalyse in Amerika de nadruk op het gezin nog groter: het zich kunnen voegen in het gezinsleven werd de kern van een volwassen persoonlijkheid. In de archieven komt steeds vaker het woord ‘neurotisch’ voor als het gaat om vrouwen die protesteren tegen geweld in hun gezin.

Gordons onderzoek gaat niet verder dan 1960 om de privacy van nog levende cliënten te beschermen. Begrijpelijk, maar het is wel een allerongelukkigst moment. Want toen kwam de pil, die vrouwen een tot dan toe ondenkbare vrijheid gaf en die een belangrijke bron van de machtsongelijkheid wegnam. En toch bleven mishandeling en incest bestaan. Dat doet veronderstellen dat de door Gordon beschreven maatschappelijk gesanctioneerde ongelijkheid weliswaar een rijke voedingsbodem was voor gezinsgeweld, maar dat die het op armere grond ook goed doet. En dan komt men toch weer bij psychologische verklaringen uit, bij individuele persoonlijkheden die geen structurele ongelijkheid hoeven aan te treffen, maar die zelf in hun eigen situatie ongelijkheid kunnen teweegbrengen.

■