Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 9]

De kosten van Grote Gevoelens
Christiansen brengt de romantiek terug in de romantiek

Romantic affinities door Rupert Christiansen Uitgever: The Bodley Head, 262 p., f 65,60

Mels de Jong

Van mijn eigen middelbare-schooljaren herinner ik mij dat de enige periode uit de Engelse literatuurgeschiedenis die met een zekere mate van uitvoerigheid besproken werd de ‘romantic movement’ was. Het leek ook een duidelijke stroming van een aantal bevlogen dichters die als gemeenschappelijke werkhypothese de leus: ‘God made the country, man made the town’ hanteerden. De implicatie was ondubbelzinnig: wil je je één voelen met een Groter Plan, wil je de nabijheid van God aan den lijve ervaren, laat dan de stad achter je en trek de vrije natuur in. Ik was er wel gevoelig voor, ook zonder veel zin voor religie. En nog steeds: iedere keer als ik het Engelse Lake District bezoek waar een aantal van de dichters hun inspiratie vond, ervaar ik weer iets van de hooggestemde gevoelens uit de tijd dat ik hun gedichten las, hoewel gezegd moet worden dat het al lang niet meer God alleen is die zijn stempel op dit gebied heeft gedrukt.

Het is ongetwijfeld een eenzijdige en naïeve opvatting van de romantiek, maar niettemin een die tamelijk hardnekkig is. Omdat Rupert Christiansen deze, als leraar Engels, uit ervaring kende en omdat hij vond dat de bestaande tekstboeken niet... romantisch genoeg waren, heeft hij in zijn Romantic Affinities getracht de nodige nuances aan te brengen en de levens van de betrokken dichters te plaatsen tegen de achtergrond van hun tijd. Over zijn bedoelingen zegt hij: ‘Ik heb geen aspiraties om een originele bijdrage te leveren aan de literaire kritiek of geschiedenis, geen pretenies om een omvattende of encyclopedische beschrijving te geven van het gebied, alleen de wens om het gevoel bij te brengen van de creatieve chaos - caleidoscopisch, fragmentarisch, tegenstrijdig, zoals alles in de geschiedenis - die toch op de een of andere manier optelt tot het bestaan van een kunstzinnig tijdperk.’

Dat hij het eerste hoofdstuk begint met een beschrijving van het leven van de Franse dichter André Chénier is veelzeggend. Chénier stond op de grens van twee werelden. Hij groeide op in het tijdperk van de Verlichting en begroette met enige instemming de Franse Revolutie, die volgens hem ‘rechtvaardig en wettig’ was en die hij ook als journalist zou steunen. Maar de ontluistering komt al snel, als hij merkt dat het volk zich aan deze rechtvaardigheid en aan de wet weinig gelegen laat liggen en met demonstraties en straatrellen preludeert op de periode van de Terreur. In zijn De altaren van de angst schrijft hij: ‘De slechte mensen hebben de moed die voortkomt uit afgunst en haat, terwijl de goede enkel hun onschuld hebben en het gebrek aan moed dat past bij de deugd.’ Hij trekt zich terug in Versailles maar zal, als zovele goedwillende onschuldigen, de dood vinden onder de guillotine.

Coleridge

Hoge verwachtingen

Voor Christiansen staat Chénier dus mét de Revolutie aan het begin van een nieuwe tijd. Een tijd gekenmerkt door hoge verwachtingen omtrent een vrijheid om te leven in broederlijke harmonie en natuurlijke eenvoud in een wereld die niet meer verscheurd en verdeeld wordt door politiek en ideologie. Maar net als bij Chénier zullen deze hoge verwachtingen bij de overige figuren die in het boek ter sprake komen ontaarden in een persoonlijk echec. Al in het eerste hoofdstuk, met de duidelijke titel: Visions betrayed. laat Christiansen daarover geen twijfel bestaan. Na Chénier passeren min of meer uitvoerig Wordsworth. Coleridge en Shelley de revue en van hen is het eigenlijk alleen Wordsworth die, vertroeteld en verzorgd door vrouw en zus in zijn ‘Dove cottage’ in Grasmere, een enigszins normaal leven leidt, zij het dat dit op den duur ten koste gaat van zijn creatieve impulsen. Zijn dichtregel ‘We Poets in our youth begin in gladness:/ But thereof in the end comes despondency and madness’ slaat dan ook duidelijk niet op hemzelf, maar eerder op zijn goede vriend Coleridge, een van de meestbelovende dichters van de groep, die het voor een groot deel echter bij beloftes liet en later steeds afhankelijker werd van opium in de vorm van laudanum. In zijn jeugd stichtte Coleridge samen met Southey de ‘Pantisocratic Society’ (pantisocratie = heerschappij van allen) met het doel om met de leden een gemeenschap te vormen aan de oevers van de Susquehannah in Amerika. Dit Waldenachtige plan leed schipbreuk wegens onvoldoende middelen, maar toch ook wel omdat Southey een knecht van zijn tante met diens vrouw wilde meenemen om voor hem te zorgen en dat was wat erg in strijd met de pantisocratische beginselen. Daarna ontwikkelt Coleridge een symbiotische relatie met Wordsworth die hij als dichter vereert, en met wie hij eenzelfde ideeënwereld deelt. Hij is zo ongeveer opgenomen in het huishouden van Wordsworth totdat deze hem in 1810 via een vriend laat weten dat hij een ‘beroerde dronkaard’ is en een ‘absolute plaag binnen het gezin’. De breuk die dan ontstaat is definitief en Coleridge zal de laatste jaren van zijn leven, terend op zijn reputatie, een beetje de rol spelen van goeroe van het Londense literaire wereldje.

Mary Shelley

Het is altijd moeilijk uit te maken in hoeverre een bepaalde ‘tijdgeest’ een beslissende invloed uitoefent op de mensen die in deze tijd leven. Waarschijnlijk is het eerder zo dat ‘de tijd’, of de gebeurtenissen die een tijd bepalen, zorgt voor een klimaat waarbinnen zekere persoonlijkheden gunstig gedijen. Een goed voorbeeld lijkt mij Shelley die een kort leven lang gestreden heeft om zich te bevrijden van een jeugd in een al te beschermd milieu en zich daarbij geruggesteund wist door de heersende opvattingen. Of anders wel Byron. Het is niet goed voor te stellen dat hij, die qua talent waarschijnlijk de mindere was van zijn kunstbroeders, in enige andere tijd dan de romantiek zo veel roem vergaard zou hebben of zo'n invloed zou kunnen hebben uitgeoefend. De Byroniaanse held is spreekwoordelijk geworden. Hij is niet iemand die strijdt tegen een onderdrukkend sociaal bestel, geen rebel of revolutionair, maar juist iemand die weerloos is. Weerloos tegenover de verlokkingen van de hartstochtelijke Liefde en altijd op zoek naar moederlijke genegenheden die hij nooit heeft gekend. De schok die Byrons ook weer voortijdige dood bij zijn tijdgenoten teweegbracht, kan volgens Christiansen alleen maar worden vergeleken met die welke het bericht van de moord op Kennedy veroorzaakte.

Romantic Affinities is opgebouwd uit een aantal thematische hoofdstukken waardoor de levens van de behandelde personages bezien

[Vervolg op pagina 10]