Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 11]

De dilemma's van een zwarte Orfeus
Wole Soyinka's allegorische reis door de hel der aarde

Dagen der duisternis door Wole Soyinka Vertaling: Anne Beeker-Schoenmakers Uitgever: Het Wereldvenster, 309 p, f 29,90

Alle Lansu

Toen de Nigeriaan Wole Soyinka in 1986 de Nobelprijs voor literatuur kreeg toegekend, deed elk zichzelf respecterend blad zijn brave nieuwsplicht en ging, niet gehinderd door enige nieuwsgierigheid, over tot de orde van de dag. De nominatie van Soyinka's landgenoot Achebe voor de Bookerprize 1987 ontlokte in de westerse media vooral een arrogant soort verbazing. Uit het donkere continent kon toch immers niets van enig literair belang voortkomen? Het pikantste voorbeeld van dit diepgewortelde dédain is het geval-Mulisch. Toen hij vorig jaar zelfs niet genominéérd bleek voor de AKO-literatuurprijs luidde zijn reactie: ‘Het is als met de Nobelprijs. Hoe heet die man, die Afrikaan, die kreeg de prijs toch ook niet omdat hij de beste schrijver van de hele wereld is? Zo'n jury denkt: nu moet iemand uit de Derde Wereld die prijs eens hebben’ (de Volkskrant, 4 april 1987).

Mulisch heeft gelijk als hij suggereert dat ‘die Afrikaan’ niet de beste schrijver van de hele wereld is. Maar was hij niet blijven steken in de zelfgenoegzame gemakzucht van het vooroordeel en had hij zich door zijn intellectuele nieuwsgierigheid op sleeptouw laten nemen, dan had hij ontdekt wie of wat die Soyinka dan wel is: een buitengewoon produktief en veelzijdig schrijver - auteur van vijftien toneelstukken, vier poëziebundels, twee romans, een autobiografie en essays, en een onafhankelijke, kosmopolitische geest.

Het werk van Soyinka, geboren (1934) en getogen in Jorubaland in westelijk Nigeria, is geworteld in de culturele tradities van zijn moederland. Daarnaast is hij diepgaand beinvloed door het cultuurgoed van de moderne wereld, waarmee hij in aanraking kwam toen hij in de jaren vijftig in Engeland studeerde. Zijn oeuvre bevat dan ook talloze verwijzingen naar met name de bijbel en de Griekse mythologie, oerelementen uit de westerse cultuur. In het licht van zijn multiculturele opvoeding is het niet verwonderlijk dat Soyinka altijd een brug heeft proberen te slaan tussen traditie en modernisme. Ook zijn passie voor het theater (Soyinka is toch in de allereerste plaats toneelschrijver) is daar niet vreemd aan. Voortgekomen uit een maatschappij waarin traditionele festivals vol dans, muziek en drama alsook orale overlevering van oudsher een vitale rol speelden, was toneel voor Soyinka het middel om zijn westerse educatie te verzoenen met de tradities van het land van herkomst.

Reactionair sperma

Zonder integratie van traditionele elementen is het moderne Afrikaanse leven in Soyinka's ogen op drijfzand gebouwd. Ondertussen is de verheerlijking van het oude Afrika hem evenzeer een gruwel als de imitatie van het westen. Soyinka heeft nooit geloofd in de Negritude-beweging met haar mythe van het ooit onschuldige Afrika, het zwarte paradijs, dat na het afschudden van het blanke koloniale juk, het kwaad voorgoed buiten de deur had gezet. De eerste jaren na de onafhankelijkheid (1960) bevestigden zijn gelijk. Een zwarte elite had dan wel de plaats ingenomen van de vermaledijde koloniale heersers, maar erg veel verschil bleek dat in de praktijk niet te maken. Corruptie, machtsmisbruik en wanbeheer vierden hoogtij. In dat klimaat schreef Soyinka zijn eerste roman The Interpreters (1965, in 1985 in het Nederlands vertaald als De vertolkers). De roman beschrijft het isolement van een groepje idealistische intellectuelen, levend in een maatschappij die verscheurd wordt tussen traditionele waarden en moderne invloeden, een moreel en spiritueel niemandsland. Door middel van de lucide commentaren van zijn helden veegt Soyinka op hilarische wijze de vloer aan met de zwarte elite die de jonge natie bestiert. Maar ook de vertolkers weten hun pretenties uiteindelijk niet waar te maken. Het blijven impotente critici.

Het tekent de scepticus die Soyinka altijd geweest is. In al zijn maatschappelijk engagement is hij wars van ideologieën. Blauwdrukken voor de postkoloniale samenleving zijn van hem niet te verwachten. Hij is op de allereerste plaats satiricus, iconoclast. Dit onderscheidt hem van die Afrikaanse schrijvers die voor zichzelf de ‘constructiever’ geachte rol opeisen van ‘de schrijver als leraar’ en het als hun eerste taak zien het volk te onderwijzen in de eigen geschiedenis en cultuur om daarmee het zelfrespect van de eeuwenlang geknechte en gehersenspoelde massa's een impuls te geven. Soyinka is veeleer de visionaire rebel, het geweten van de natie op drift. ‘I have a special responsibility, because I can smell the reactionary sperm years before the rape of the nation takes place,’ vatte hij ooit zijn ‘programma’ samen.

Ook buiten de literatuur heeft Soyinka zich nooit afzijdig gehouden van de politieke arena. En dat heeft hij geweten. In 1967 leidde zijn bemiddelingspoging tussen de Biaffaanse afscheidingsbeweging en het centrale militaire gezag in Lagos uiteindelijk tot vijftien maanden eenzame opsluiting. Inmiddels zijn ook Soyinka's gevangenisnotities, gebundeld onder de titel Een man is dood (1972), in vertaling verschenen. Ten tijde van Soyinka's tweede roman Season of Anomy (1973) - nu in vertaling verschenen onder de titel Dagen der duisternis - is Nigeria twee militaire coups en een bloedige burgeroorlog (Biafra) verder en in blijvende afwachting van een of andere vorm van democratie. Het lachen is Soyinka inmiddels wel vergaan. Dagen der duisternis is dan ook een veel bitterder en grimmiger boek dan De vertolkers. Ook nu zijn traditie en vooruitgang, integriteit en macht thema's, maar ze worden overvleugeld door een andere brandende kwestie: geweld.

Slagerij

Dagen der duisternis is het verhaal van Ofeyi, die als leider van het promotieteam van een grote cacao-onderneming is betrokken bij een campagne om het niet met name genoemde Afrikaanse land ‘cacao-minded’ te maken. Onderweg raken Ofeyi en zijn vriendin Iriyise, danseres en publiekstrekker van de campagne, in de ban van Aiyero, een utopische leefgemeenschap, waar bezit gemeenschappelijk is en respect voor traditie hand in hand gaat met pioniersgeest. Ofeyi vat het plan op om de hele maatschappij naar het voorbeeld van Aiyero te hervormen en de onderdrukkende structuur van het Kartel (waartoe ook de cacao-onderneming behoort) te ondermijnen. Aanvankelijk maakt hij nog gebruik van de machtige propagandamachine van datzelfde kartel, tot de subversieve songteksten waarmee hij de campagne doorspekt zijn opdrachtgevers te gortig worden en hij de door het hele land verspreid wonende afstammelingen van Aiyero bij zijn revolutionaire plannen betrekt. Terwijl het zaad van Aiyero zich allengs over het land verspreidt, reageert de alliantie van het Kartel en het corrupte militaire regime (‘de verbintenis van portefeuille en geweer’) met intimidatie en meedogenloze terreur. Wanneer ook aanhangers van het Aiyero-ideaal zich niet onbetuigd laten raakt het land in een spiraal van geweld.

Geweld dat Ofeyi voor een dilemma plaatst. Soyinka personifieert dit dilemma door Ofeyi te confronteren met twee tegenspelers: Taiila, een vrouw van Aziatische afkomst, verbeeldt het verlangen naar harmonie en schoonheid. Tegen haar zegt Ofeyi: ‘Ik ben ook op zoek naar schoonheid, maar naar die schoonheid die beproefd is en onder druk gezet. Alleen die soort schoonheid beklijft.’ Een man bijgenaamd de Tandarts vertolkt de noodzaak van het geweld. Voor hem is Ofeyi een idealistische intellectueel die verzuimt om praktisch te denken. In zijn ogen heeft geweld soms een helende werking. Corrupte leiders moeten, net als rotte tanden, verwijderd worden voor de verrotting om zich heen grijpt. Ofeyi's twijfel aan zijn geweldloos idealisme groeit des te meer, wanneer hem het bericht bereikt dat Iriyise door militairen is ontvoerd en hij, samen met een vriend, naar haar op zoek gaat. De wereld waar ze doorheen trekken is de hel op aarde. Onderweg zien ze hoe projecten die in de geest van Aiyero zijn uitgevoerd zijn vernietigd. De rivieren zitten verstopt van de lijken, hun water is rood. Het mortuarium dat ze bezoeken heeft veel weg van een slagerij vol niet meer te identificeren brokstukken. Een geheim vluchtelingenkamp, waar ze de gewonden voor hun ogen zien sterven, is een vleesgeworden nachtmerrie. ‘De dood spreidde zijn koude tentakels door het knagende duister, maar hij wekte in niemands borst nog angst. Ze hadden al te veel gezien.’ Het zijn lugubere beelden vol gruwelijke details, een macabere film die je als lezer niet in de kouwe kleren gaat zitten, zo'n film waarbij je na afloop naai een hete douche verlangt. Opmerkelijk is dat Soyinka, die nogal eens geneigd is tot exuberantie, juist in zijn beschrijving van deze hel volkomen beheerst is, nergens melodramatisch of grotesk. Zo betrekt hij de lezer des te dwingender bij deze horror-story. Als apotheose van de speurtocht naar Iriyise betreedt Ofeyi tenslotte het hart van deze onderwereld: de gevangenis waar zij wordt vastgehouden. Een waar inferno, door Soyinka op Jeroen Bosch-achtige wijze in beeld gebracht. Via de afdelingen voor de lepralijders, de ter dood veroordeelden en de krankzinnigen bereikt hij tenslotte Iriyise. Dat hij haar weet te bevrijden komt goeddeels voor rekening van de Tandarts. Die blijkt het niet misselijke onderlinge geweld tussen de gevangenen op touw te hebben gezet dat als bliksemafleider dient voor Ofeyi's aftocht uit de onderwereld. De zwarte Orfeus kijkt niet om. Met in zijn armen zijn bewusteloze geliefde, symbool van levenskracht en schoonheid, loopt hij het ontwakende woud in. Soyinka heeft nog niet alle hoop verloren. Maar het sprankje dat rest is louter mythologisch van aard, verbonden met zijn geloof in de seizoengebonden cyclus van dood en wedergeboorte, geworteld in de Joruba-cultuur waarin de god Ogun de dialectiek van schepping en vernietiging verbeeldt, de paradoxale eenheid van die twee.

Wole Soyinka
BERTIL WAHLIN

Groeistuipen

Dagen der duisternis is een allegorische roman. Dat is zowel de kracht als de zwakte ervan. Zo blijven de personificaties van Ofeyi's dilemma goeddeels symbolische figuren en komen ze onvoldoende uit de verf als mensen van vlees en bloed. Daar staat tegenover dat de mythologische ruimte die Soyinka schept het verhaal een universele relevantie geeft. Het speelt zich af in Afrika onder Afrikanen, maar het overstijgt de grenzen van het continent. Kennis van de Joruba-cultuur zou ongetwijfeld uitzicht bieden op nog veel meer lagen en nuances in Soyinka's werk, maar ook zonder dat blijft er voor de westerse lezer genoeg te genieten. Als geen andere Afrikaanse schrijver weet Soyinka de dilemma's en de groeistuipen van het continent op literaire wijze te verbeelden.

Dat Soyinka niet de beste schrijver van de hele wereld is, is te wijten aan zijn jammerlijke wisselvalligheid. Ook in Dagen der duisternis staan weer passages van absolute wereldklasse, maar ze worden helaas afgewisseld door fragmenten waarin Soyinka zich in zijn taalvirtuositeit verslikt en de neiging vertoont om het ingewikkeld te vertellen als het ook eenvoudig kan. Dat leidt tot passages die er in hun bombast wel indrukwekkend uitzien, maar ook na herhaald lezen volstrekt ondoorgrondelijk blijven. Een ander terugkerend probleem is dat zijn romans nogal moeizaam uit de startblokken komen. De eerste paar hoofdstukken van De vertolkers en Dagen der duisternis nodigen niet direct uit tot verder lezen. Daarvoor onthoudt Soyinka de lezer te lang de informatie die nodig is om de geschetste personages en situaties te kunnen plaatsen. Maar de aanhouder wint. Naar mijn smaak zou Soyinka wel eens wat meer aandacht mogen krijgen dan hij hier tot nu toe ondervonden heeft.

■