Vrij Nederland. Boekenbijlage 1988

[p. 5]

Toen Hitler zijn tanden in het tapijt zette
G.L. van Lenneps verklarende oorlogswoordenboek

Verklarend oorlogswoordenboek door G.L. van Lennep Uitgever: Bert Bakker, 240 p., f 23,50

Martin Koomen

G.L. van Lennep
PAUL HUF

Taal kan een heel effectief middel zijn om communicatie te verhinderen. Begin maar eens een betoog over Nietzsche tegenover een voetbalsupporter wiens ‘Wille zur Macht’ blijkt uit het schuim om zijn lippen en de afgebroken bierfles in zijn hand. Klinkt dit gezocht? Misschien, maar het blijft een feit dat het grote communicatiemiddel taal, ook een gemeenschappelijke taal, onneembare barrières kan opwerpen. Geen doeltreffender methode om mij uit een gezelschap te verdrijven dan de conversatie te doorspekken met woorden als ‘laagdrempelig’, ‘zorgbreedte’ of ‘inverdieneffect’.

‘Kloeke, stoere, platte, ruwe, lieflijke, schoone en wat dies meer zij woorden, bestaan ten eenen male niet,’ schreef Carry van Bruggen (in Hedendaagsch fetischisme). Men kan het moeilijk oneens zijn met haar opvatting van de taal als een code, een systeem van afspraken dat alleen is bedoeld om het overdragen van informatie mogelijk te maken, maar het valt nu eenmaal niet te loochenen dat deze code ook een schat aan ‘oneigenlijke’, bijvoorbeeld sociale, signalen pleegt in te houden. Anders gezegd, een taalboodschap omvat veel meer dan enkel haar inhoudelijke betekenis: de formulering is vaak wel zo instructief.

Het bestaan van dit verschijnsel is waarschijnlijk in de Nederlandse taal nooit zo duidelijk zichtbaar geweest als tijdens de jaren van de Duitse bezetting. Bovendien kon in die dramatische periode het tijdig herkennen van ‘goed’ of ‘fout’ taalgebruik beslissend zijn voor leven of dood. Je kon destijds de radionieuwsuitzendingen van het ANP maar beter niet ‘Adolfs Nieuwste Papegaai’ noemen in het gezelschap van lieden die de ‘Engelse zender’ ofwel BBC, het liefst omschreven als ‘Black Business Corporation’.

Deze voorbeelden zijn afkomstig uit het Verklarend oorlogswoordenboek, een werk samengesteld door de NRC Handelsblad-columnist G.L. van Lennep. Deze opperde in 1979 in zijn rubriek het idee om oorlogswoorden te verzamelen, dat wil zeggen de woorden - zoals het in de inleiding heet - ‘die tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstonden of een aparte betekenis of bekendheid kregen’. Het gevolg was allereerst een stroom brieven, toen achttien krantestukjes en uiteindelijk dan dit boek.

Dat het over het geheel genomen een interessant werkje is geworden komt niet in de laatste plaats door de toepassing van een even simpele als vindingrijke kunstgreep, die de samensteller van een van zijn correspondenten aan de hand gedaan kreeg: veel woorden en uitdrukkingen zijn voorzien van een letter ‘f’ dan wel ‘g’, om aan te geven of er van ‘fout’ (fascistisch) taalgebruik sprake is dan wel van een term die veeleer door ‘goede’ Nederlanders werd gebruikt.

Winterhulp

Het blijkt dan bijvoorbeeld dat een woord als ‘heemschut’ in oorsprong fout was. ‘Illegaal’ was in het begin van de oorlog eveneens een fout woord, te vergelijken met ‘terroristen’; later kreeg het een goede betekenis. Het woord ‘geallieerden’ moest van de Duitse censuur worden vermeden en was daarmee dus goed; ‘Anglo-Amerikanen’ en ‘Engelse vliegers’ daarentegen fout. Ook ‘symphonie-orkest’ wordt een fout woord genoemd want, zo lezen we in de toelichting, ‘zo werd een orkest genoemd dat onder leiding stond van een joodse dirigent’. De vraag hoe een orkest met een ‘arische’ (f) dirigent dan wel heette, wordt niet beantwoord, zodat (misschien ligt het aan mij) het gestelde onder het lemma ‘symphonie-orkest’ onbegrijpelijk blijft. Ook de vijftien woorden die ik achter ‘dweil’ lees (‘Dit woord werd meteen op het jacht “Piet Hein” geschilderd, na de inbeslagneming te Delfzijl’) zijn wat mij betreft ondoorgrondelijk.

Tekening van Charles Boost, 1941

Waarschijnlijk wreekt zich hier de grote willekeur die uit de omvang van de verschillende toelichtingen spreekt en die als een bezwaar tegen dit boek moet worden ingebracht. Op een soortgelijke manier zijn de drie en een halve bladzijden gewijd aan een beschrijving van de collectespeldjes van de Winterhulp weer veel te veel van het, nu ja, in dit geval van het foute. Soms ook lijkt de willekeur die op dit punt aan de dag is gelegd tot onrechtvaardigheden te leiden. In de drie regeltjes onder ‘secretaris-generaal’ heten alle secretarissen-generaal (hier overigens aangeduid als ‘secretaris-generaals’) eenvoudigweg fout: zelfs ‘zo fout dat het woord secretaris-generaal haast spreekwoordelijk werd voor foute bestuurders’.

Hier had zeker meer toelichting moeten worden gegeven (desnoods ten koste van een paar van de bijna honderd regels dorre opsomming aan ‘handvuurwapenen’), gezien het feit dat bijvoorbeeld over dr. H.M. Hirschfeld, als secretaris-generaal van het ministerie van Handel en Nijverheid waarschijnlijk de meest vooraanstaande Nederlander in een openbare functie in bezettingstijd, na de oorlog door de Raad van State is getuigd dat diens aanblijven tot het einde toe in 's lands belang volstrekt geboden was geweest.

Al te achteloos is ook de formulering die men aantreft achter de namen van enkele illegale bladen, i.c. Het Parool en Vrij Nederland (ook de Trouw-groep kreeg een eigen lemma; De Waarheid echter schittert door afwezigheid). Bij Vrij Nederland: ‘Ook hierin gebruikte men soms taal die deed denken aan de gezwollen taal van totalitaire regimes.’ Het voorbeeld dat dit moet illustreren is klaarblijkelijk afkomstig uit een Maastrichtse editie en uit de periode dat het zuiden al was bevrijd. VN werd toen, onder meer als gevolg van de spoorwegstaking, volstrekt gedecentraliseerd in lokale versies vervaardigd. Maar dan nog: het gekozen voorbeeld rechtvaardigt volstrekt niet de gedane vergelijking, en was er over de ondergrondse bladen nu echt niets beters te melden?

Veel verschijnselen in de oorlogstaal hadden een verhullende functie. Zo heette de Engelse zender wel ‘broodkast’ (van broadcast). Onbarmhartig komt daarbij het infantiele karakter van veel van zulk tijdelijk taalgebruik aan het licht. Het persoonsbewijs (PB) werd ‘piemeltje bloot’. Op de wijs van ‘Oranje boven’ zong men: ‘Oranje-bitter, oranje-bitter / leve je weet wel wie / Weg met dat mag ik niet zeggen / Leve je weet wel wie (bis)’. Er staan kinderrijmpjes in dit boek en een aftelversje (over Rudolf Hess), maar helaas niet dit: ‘Pief, paf, poef- / Hitler is een boef / Goering is een zwijn / Jij moet hem zijn’ (opgetekend in het eerste oorlogsjaar).

Elastische terugtocht

Het Verklarend oorlogswoordenboek bevat allerminst alleen Nederlandse termen; ook Duitse, Franse, Amerikaanse, Engelse en zelfs enkele Japanse woorden, afkortingen en begrippen vonden een plaats. Het is wel aardig om herinnerd te worden aan de Duitse voorkeur voor eufemismen toen het voor hen verkeerd begon te lopen. De ‘zegevierende, oprukkende Duitse legers, achtervolgd door de totaal verslagen Russische benden’. In deze fantastische categorie van verhullend taalgebruik horen ‘egelstelling’, ‘frontverkorting’, ‘elastische terugtocht’, ‘penetraties afgrendelen’, ‘volgens plan ontruimen’. Er zijn mooie voorbeelden van, al dan niet opzettelijke, Nederlands-Duitse taalverwarring:

Duitsers: ‘Sie dürfen hier nicht fahren.’

Fietser: ‘Wie durft er hier niet te varen...?’

Men geloofde dat Hitler nu en dan zijn tanden in het tapijt zette, dit op grond van een verkeerde vertaling van ‘Teppichfresser’: iemand die ijsbeert. De talrijke gegeven voorbeelden van legerjargon zijn vaak heel plastisch. Ook de Duitse soldaten bleken in staat tot zelfspot: hun terugtocht uit Rusland heette ‘Napoleon-Gedächtnis-Rennen’.

Tekening van John Kennis, 1945

Al zulke weetjes (wie wist er nog dat de huidige A2, de weg die tussen Utrecht en Arnhem oostwaarts voert, destijds ‘hazepad’ heette?) maken Verklarend oorlogswoordenboek (onder ‘huisconcerten’ vindt men een oorlogsverrichting van Van Lennep zelf) tot een aardig boek om in te bladeren.

Jammer genoeg is het veel minder succesvol in zijn encyclopedische pretenties. Opnieuw wreekt zich hier de onsystematische, ogenschijnlijk min of meer willekeurige aanpak. Waarom krijgen al die Duitse militairen een eigen lemma, tot en met generaal Guderian en Obersturmbannführer Peiper, en worden aan geallieerde kant alleen ‘westelijke’ legerleiders genoemd? De enige Rus, buiten Stalin, is de foute Vlasov. Maarschalk Zjoekov, de man die de Duitsers bij Moskou tegenhield, die de operaties rond Stalingrad voorbereidde en het Rode Leger tot Berlijn aanvoerde, krijgt geen eigen vermelding. Daar staat tegenover dat de Jalta-conferentie (‘een conferentie op 4.11.1945’) ook onder Yalta (‘op 4.2.1945’).

Onder ‘Kanaaleilanden’ leest men onder meer: ‘Lichte bezetting, alles bleef intact.’ Opnieuw een pijnlijke misser door een al te haastige formulering. De joodse inwoners van de Kanaaleilanden (toegegeven, veel waren het er niet) zijn allen gedeporteerd en op het eiland Alderney hadden de Duitsers werkkampen ingericht waar vele honderden (volgens de historicus Solomon Stecktoll zelfs duizenden) zijn bezweken als gevolg van ontberingen, mishandelingen en moord.

■